αλλά και η διάχυση ενός ήθους. Καθώς στεκόμουν απέναντι στις έγχρωμες φωτογραφίες της στο Μουσείο Ηρακλειδών, στο Θησείο, ένιωθα να οργανώνω εκ νέου τη ματιά μου και να απορροφώ την αισθητική της αθηναϊκής αρ ντεκό με ένα τρόπο που θα μπορούσε να είναι ανορθόδοξος.
Γιατί, αν και η σειρά αυτή, «γεννήθηκε», όπως λέει η ίδια η Ανθή Ξενάκη, στο Εργαστήριο «Φωτογραφίζοντας Μνημεία» (που διοργάνωσε η Monumenta), δεν έχει αυστηρά τεχνική, επιστημονική
ή κλινική προσέγγιση. Είναι πρωτίστως φωτογραφίες, ως προϊόντα παρατήρησης και συγκίνησης, που εμπνέονται από έναν ολόκληρο κόσμο, με συντεταγμένο αισθητικό λεξιλόγιο και ιστορική διαδρομή.
«Είναι η ματιά μου στις art deco λεπτομέρειες ορισμένων εισόδων αθηναϊκών πολυκατοικιών, μια ματιά πολυεπίπεδη αφού αναζητά επιπλέον την πιθανή "ματιά" - οπτική φυγή, κάθε τέτοιας λεπτομέρειας, "ματιά" που αποτυπώνεται ως αντανάκλαση των όψεων της πόλης στο διάφανο τζάμι κάθε εισόδου» λέει η Ανθή Ξενάκη, που είναι μηχανικός με βαθιά σχέση με το αστικό τοπίο. Την ακούω με προσοχή, καθώς «κατανοώντας» τις φωτογραφίες της, βλέπω πως την ενδιαφέρει θερμά η σχέση του όλου με το μέρος. Αυτά τα θραύσματα αισθητικής αρτιότητας που απομονώνει, δεν μας τα παραδίδει ως «κοσμήματα» ή «μενταγιόν» μνήμης και αναπόλησης, αλλά ως ενεργά κομμάτια μιας μητροπολιτικής ηθικής και ενός αστικού τρόπου, ζωντανού ώς σήμερα.
Στο Κολωνάκι και στην Πατησίων, από όπου προέρχονται κυρίως οι φωτογραφίες της Ανθής Ξενάκη, από τις μήτρες, δηλαδή, του αθηναϊκού αστισμού στις βαθιές και πυκνές κοιλότητες της δεκαετίας του 1930, εντοπίζονται πολλά και εντυπωσιακά δείγματα, ως πειστήρια μιας ανοικτής και κινητικής τάξης αστών.
Οι φωτογραφίες, καθώς συνθέτουν μία «ζωφόρο» στην αίθουσα του (θαυμαστού) Μουσείου Ηρακλειδών, δίπλα στην εξαίρετη συλλογή έργων του M. C. Escher, αθροίζονται ως μία ενστάλαξη αισθητικής. Θαυμάζει κανείς τα υλικά, τη μαστοριά, την οικονομία και τη λεπτομέρεια ταυτόχρονα, την αντοχή στον χρόνο και τη διαχρονικότητα του ύφους. Αυτή είναι η αστική Αθήνα της ακμής του Μεσοπολέμου σε αυτήν τη νοτιοανατολική άκρη των Βαλκανίων, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και πριν από την Κατοχή. Σε αυτήν την ιστορική συνθήκη, όταν η Αθήνα είχε ένα πλατύ και πυκνό λεξιλόγιο αρχιτεκτονικών ρυθμών και ένα βουνό πολεοδομικών προβλημάτων λόγω των νέων προσφυγικών συνοικιών, το κέντρο πύκνωνε με τρόπο αναζωογονητικό υιοθετώντας τους νέους αρχιτεκτονικούς ρυθμούς.
Διεθνής πόλη
Οι σφυρήλατες είσοδοι και το χρώμιο, που τόσο αγαπά (και δικαίως) η Ανθή Ξενάκη, συνθέτουν μια «νέα» γοητευτική περιοχή, ένα λίγο ερευνημένο πεδίο κατανόησης της Αθήνας που μέσα από τα υλικά, το σκληρό υλικό του σίδερου, π.χ., και σε συνδυασμό με τη νέα οικιακή τεχνολογία της εποχής, αυτής που έκλεινε μία μικρή επανάσταση με έναν θερμοσίφωνα ή έναν ανελκυστήρα, σημείωνε το θαύμα της καινοτομίας.
Αυτή η μεσοπολεμική καινοτομία, ηλικίας 80 ετών πλέον, είναι κομμάτι της προσωπικής μας ιστορίας, γι' αυτό μας αφορά με έναν τρόπο εμφατικό, γι' αυτό παρατηρούσα τα επίμονα βλέμματα των επισκεπτών της έκθεσης και άκουγα τις παρατηρήσεις τους, που μπορεί να ήταν απορίες αλλά είχαν μέσα και θραύσματα οικογενειακών διηγήσεων.
Η έκθεση «Αστική Γεωμετρία», όπως ονόμασε τη συλλογή αυτών των φωτογραφιών η Ανθή Ξενάκη, επιλέγοντας (και σωστά) να παρουσιάσει έναν σχετικά μικρό αριθμό, ούτως ώστε να υπάρχει συνοχή και σύνδεσμος, επιτελεί έναν επιπλέον σκοπό. Φέρνει μπροστά, με υψηλή αισθητική, αλλά και συμπαγή διάθεση, το θέμα της Αθήνας του 1930, μιας αγνοημένης πόλης, που την ανακαλύπτουν σταδιακά (συχνά με έκπληξη και σχεδόν πάντα με θαυμασμό) παλιοί και νέοι Αθηναίοι, φοιτητές, νεο-αστοί και μέτοικοι. Είναι ένα κοίτασμα που μπορεί πολλά να δώσει ιστορικά, τουριστικά, ηθικά. Είναι μια Αθήνα που, ισότιμα, συνομιλεί με αστικά κέντρα της Δύσης και της Ανατολής.
«Αστική Γεωμετρία». Εκθεση φωτογραφίας της Ανθής Ξενάκη. Μουσείο Ηρακλειδών, Ηρακλειδών 16, Θησείο, τηλ. 210 3461 981.
www.kathimerini.gr
