Το πένθος δεν είναι αρρώστια, ούτε ψυχικό πρόβλημα. Αντιθέτως, πρόκειται για απαραίτητη συναισθηματική διεργασία, που αν και επίπονη, έχει στόχο να μας βοηθήσει να αποχωριστούμε αυτό που χάσαμε και να προσαρμοστούμε ομαλά στη νέα πραγματικότητα.
Πώς εκφράζεται το πένθος;
Το πένθος δεν έχει συγκεκριμένη διάρκεια και ημερομηνία λήξης, αλλά κατά μέσο όρο έχει υπολογιστεί ότι διαρκεί 6 με 12 μήνες.
Κάθε άνθρωπος αντιδρά στην απώλεια με μοναδικό τρόπο, καθώς το πένθος εξαρτάται από ένα σύνολο παραγόντων (π.χ. πόσο σημαντικό ήταν αυτό που χάθηκε, ποιες ήταν οι συνθήκες της απώλειας, τι προηγούμενες προσωπικές εμπειρίες απώλειας είχαμε, πόση υποστήριξη υπάρχει από το περιβάλλον, ποια είναι η προσωπική μας θεωρία σχετικά με τη ζωή και το θάνατο, το δίκαιο και το άδικο κ.ά.). Συνεπώς, δεν υπάρχει σωστό και λάθος.
Το πένθος εκφράζεται με αλλαγές σε τρία επίπεδα:
α) Συναισθηματικό:
Απάθεια (δε νιώθουμε στεναχώρια ή πόνο). Μούδιασμα (αισθανόμαστε ότι δεν είναι αλήθεια). Προσδοκία επιστροφής αυτού που χάθηκε. Δυσκολία συγκέντρωσης (ιδίως σε δραστηριότητες που απαιτούν πνευματική προσπάθεια). Θυμός, αίσθημα αδικίας, οργή, ευερεθιστότητα. Ενοχές. Θλίψη, απαισιοδοξία, αδιαφορία για τον εαυτό και την υγιεινή. Ανασφάλεια.
β) Σωματικό:
Δυσκολίες στον ύπνο. Απώλεια ή αύξηση βάρους. Μειωμένη ενεργητικότητα, αίσθημα κόπωσης. Διαταραχές του πεπτικού συστήματος. Απώλεια μαλλιών. Πόνοι (π.χ. κεφάλι, στήθος).
γ) Συμπεριφορικό:
Κοινωνική απομόνωση, αντικοινωνικότητα (αποφεύγουμε άτομα που γνωρίζουμε από ντροπή ή αμηχανία). Κατανάλωση αλκοόλ ή/και ουσιών. Υιοθέτηση επικίνδυνων συμπεριφορών.
Ποια είναι τα στάδια του πένθους;
Το πένθος είναι μια διαδικασία. Αποτελείται από 5 στάδια, τα οποία δεν έρχονται απαραιτήτως διαδοχικά. Κάποιες φορές ανακατεύονται μεταξύ τους, ενώ άλλες φορές μπορεί να επιστρέψουμε σε κάποιο προηγούμενο στάδιο ή να παρακάμψουμε κάποια φάση εντελώς. Καθένα από τα στάδια έχει τα δικά του χαρακτηριστικά, αλλά η διάρκεια και η μορφή του διαφέρει από άτομο σε άτομο.
1. Σοκ και άρνηση («Αποκλείεται να συμβαίνει»).
Αρχικά, αδυνατούμε να αποδεχτούμε το γεγονός. Αρνούμαστε να πιστέψουμε ότι συνέβη και συνεχίζουμε να συμπεριφερόμαστε φυσιολογικά (π.χ. χρησιμοποιούμε τον ενεστώτα). Με αυτόν τον τρόπο, μπλοκάρουμε κάθε συναισθηματική αντίδραση και εμφανιζόμαστε συναισθηματικά κενοί. Ωστόσο, η άρνηση δεν αποτελεί ένδειξη δυσλειτουργίας. Είναι μια προσωρινή ψυχολογική αντίδραση, που κρατά από λίγα λεπτά μέχρι μερικές μέρες. Είναι ένας μηχανισμός αυτοπροστασίας, που στόχο έχει να μας βοηθήσει να διαχειριστούμε το αρχικό σοκ και να προσαρμοστούμε στη σκληρή πραγματικότητα. Λειτουργεί, δηλαδή, ως ένα προσωρινό καταφύγιο.
Κάποιες φορές, όταν η απώλεια δεν είναι σημαντική ή όταν λόγω άμυνας βιώθηκε ως μη σημαντική, ενδέχεται να μην περάσουμε αυτό το στάδιο.
2. Θυμός. («Είναι άδικο», «Γιατί σε εμένα;»)
Όταν η άρνηση της αλήθειας υποχωρεί, το αίσθημα του πόνου επιστρέφει. Επειδή, όμως, δεν είμαστε ακόμα έτοιμοι να διαχειριστούμε την απώλεια, το πρώτο συναίσθημα που εμφανίζεται είναι ο θυμός, ο οποίος μπορεί να συνοδεύεται και από ενοχές. Θυμώνουμε με το νεκρό που μας άφησε μόνους ή με το γιατρό που δεν μπόρεσε να τον βοηθήσει. Θυμώνουμε με τον εργοδότη που μας απέλυσε ή ακόμα και με τον ίδιο μας τον εαυτό, που δεν μπόρεσε να αντιστρέψει την κατάσταση. Το σημαντικό στη φάση αυτή είναι ότι το συναίσθημα αρχίζει να εκτονώνεται.
3. Διαπραγμάτευση. («Τουλάχιστον ας μη μου συμβεί τίποτα άλλο»)
Εδώ συντελείται η πρώτη συνειδητοποίηση της απώλειας. Αναζητούμε εναγωνίως αυτό που χάσαμε και προσπαθούμε να κάνουμε διαπραγματεύσεις (π.χ. με το Θεό), ώστε να μειώσουμε τις συνέπειες στο ελάχιστο.
4. Κατάθλιψη. («Δεν έχω ελπίδες». «Δεν μπορώ να κάνω τίποτα.»)
Συνήθως μετά από 6 μήνες, η απώλεια αρχίζει να γίνεται πια εμμονή. Η αναζήτηση αυτού που χάθηκε δεν οδηγεί τελικά πουθενά και γίνεται σαφής η οριστικότητα και μη αντιστρεψιμότητα της απώλειας. Εμφανίζονται συμπτώματα κατάθλιψης (π.χ. αισθήματα αναξιότητας, απαισιοδοξία, ενοχές, οξυθυμία, απώλεια όρεξης ή/και ερωτικής επιθυμίας, δυσκολίες στον ύπνο, χρήση αλκοόλ ή/και απαγορευμένων ουσιών, ενοχές, θυμός).
5. Αποδοχή. («Ο χρόνος θα τα γιατρέψει όλα». «Θα το παλέψω».)
Το στάδιο της αποδοχής σηματοδοτεί το τέλος των ψυχολογικών διεργασιών του πένθους. Αυτό δε σημαίνει ότι όλα είναι πλέον καλά, αλλά ότι απλώς αποδεχόμαστε τη νέα πραγματικότητα. Αποφασίζουμε να αλλάξουμε στάση, να δούμε τη ζωή διαφορετικά και να ενεργοποιήσουμε όλες μας τις δυνάμεις προς το καλύτερο.
Πότε το πένθος γίνεται διαταραχή;
Πολλές φορές, τα άτομα που πενθούν αντιμετωπίζονται εσφαλμένα ως ψυχικά ασθενή, επειδή βρίσκονται σε μια φάση κατάρρευσης και αδυνατούν να ελέγξουν τη συμπεριφορά και τα συναισθήματά τους. Όπως προαναφέρθηκε, όμως, μια προσωρινή δυσλειτουργία είναι πάντα αναμενόμενη.
Σε περίπτωση, όμως, που το πένθος απουσιάζει, έρχεται με καθυστέρηση ή γίνεται χρόνιο, υπάρχει ο κίνδυνος να εκδηλωθεί παθολογία.
α) Απουσία πένθους. Όταν προσπαθούμε να ξεπεράσουμε τον πόνο μέσω της άρνησης της πραγματικότητας και δεν εκφράζουμε τα συναισθήματά μας, ο πόνος θα βρει άλλους τρόπους για να βγει στην επιφάνεια (π.χ. ψυχοσωματικά συμπτώματα).
β) Καθυστερημένο πένθος. Ο κίνδυνος κρύβεται στο ότι όταν τελικά εκδηλωθεί το πένθος, δεν υπάρχει η κατάλληλη στήριξη από το περιβάλλον, το οποίο έχει πλέον προχωρήσει μπροστά.
γ) Παρατεταμένο πένθος. Όταν το προσωρινό γίνει χρόνιο και εξακολουθούν να εκδηλώνονται συμπτώματα του φυσιολογικού πένθους, υπάρχει σοβαρός κίνδυνος κατάθλιψης. Πιο επικίνδυνη είναι η παράταση συμπτωμάτων, όπως είναι οι ενοχές, ο μη ελεγχόμενος θυμός, η υπερβολική κοινωνική απόσυρση και οι αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές (π.χ. χρήση ουσιών ή/και αλκοόλ, αυτοκτονικές σκέψεις).
Πώς μπορεί να βοηθήσει ο ειδικός ψυχικής υγείας;
Η παρέμβαση του ειδικού ψυχικής υγείας κρίνεται απαραίτητη όταν έχουμε να κάνουμε με κάποια από τις τρεις περιπτώσεις παθολογικού πένθους ή όταν το άτομο που πενθεί φυσιολογικά χρειάζεται απλώς μια υποστήριξη.
Στόχος της συμβουλευτικής παρέμβασης δεν είναι να αποφευχθεί το πένθος και τα δυσάρεστα συναισθήματα που προκαλεί, αλλά να γίνει καλύτερη διαχείριση και να ολοκληρωθεί ομαλά η διαδικασία του πένθους. Μέσα σε ένα ασφαλές περιβάλλον και μια σχέση εμπιστοσύνης με τον ειδικό ψυχικής υγείας, το άτομο έχει τη δυνατότητα να «ζήσει» αυτό που του συμβαίνει και να περάσει από όλα τα στάδια του πένθους με το δικό του ρυθμό.
Σε πρώτη φάση, ο ειδικός βοηθά στην κατανόηση και συνειδητοποίηση της φύσης της απώλειας (τι χάθηκε, πώς, γιατί νιώθω έτσι;) και ενημερώνει για τις φυσιολογικές αντιδράσεις στο πένθος, ώστε να εξαλειφθούν τυχόν παράλογες σκέψεις (π.χ. «έχω αρχίσει να τρελαίνομαι»). Στη συνέχεια, ενθαρρύνει την ελεύθερη έκφραση των συναισθημάτων και των σκέψεων. Προκαλεί το άτομο να πενθήσει, όχι μόνο για αυτό που έχασε, αλλά και για τις επιμέρους απώλειες που αυτό προκάλεσε (π.χ. μια απόλυση επιφέρει περαιτέρω απώλειες σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο). Τέλος, προωθεί την αποδέσμευση της ενέργειας από αυτό που χάθηκε και τη μετάθεσή της σε κάτι νέο, μέσα από την ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων.
ΒΑΡΒΑΡΑ ΜΠΕΛΕΣΙΩΤΗ
ΨΥΧΟΛΟΓΟΣ, MSc
{plusone lang=el}
Μέλος του μητρώου
