Ένας στους τέσσερις ανθρώπους βιώνουν κάποιο ψυχικό πρόβλημα κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Υπολογίζεται ότι 450 εκατομμύρια άνθρωποι στον πλανήτη ανά πάσα στιγμή εμφανίζουν κάποια μορφή ψυχικής νόσου με προεξάρχουσες την κατάθλιψη, το άγχος, τον αλκοολισμό, τις εξαρτήσεις ουσιών και τις ψυχώσεις.
Μια τραγική συνέπεια των ψυχικών διαταραχών είναι οι αυτοκτονίες. Είναι αποδεδειγμένο ότι κατά την διάρκεια οικονομικής ύφεσης η ζήτηση υπηρεσιών ψυχικής υγείας αυξάνει, ενώ υπάρχουν κάποια στοιχεία για την αύξηση των αυτοκτονιών σε περιόδους οικονομικής λιτότητας. Οι αυτοκτονίες είναι η δεύτερη κύρια αιτία θανάτου παγκοσμίως για τις ηλικίες 15-29 χρονών και εκτιμάται ότι το κόστος τους μόνο στην οικονομία των Ηνωμένων Πολιτειών είναι πάνω από 100 δισεκατομμύρια δολάρια κάθε χρόνο. Η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας δηλώνει ότι οι αυτοκτονίες μπορούν να προληφθούν και οι ψυχικές διαταραχές είναι θεραπεύσιμες, αλλά επειδή δεν αντιμετωπίζονται, χάνονται έτσι περισσότερες από 800.000 ζωές ετησίως.
Στις σύγχρονες προκλήσεις της Ψυχικής Υγείας προστίθεται και το «θεραπευτικό κενό» που είναι διάχυτο για όλες τις ψυχικές διαταραχές και σε όλες τις ηλικιακές ομάδες. Σε αντίθεση με τα 3/4 των ατόμων με χρόνιες σωματικές παθήσεις που υποβάλλονται σε θεραπεία στις ανεπτυγμένες χώρες, μόλις το 1/4 των ατόμων με χρόνια ψυχικά νοσήματα λαμβάνουν θεραπευτική αγωγή.
Η διαφορά είναι ακόμη μεγαλύτερη στις φτωχότερες χώρες. Η έλλειψη προσβάσιμων, οικονομικά προσιτών και ποιοτικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας οδηγεί σε κακή έκβαση της ασθένειας ενώ υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι τα άτομα με ψυχική ασθένεια είναι πιθανότερο να ζήσουν 15-20 χρόνια λιγότερο από τους υγιείς.
Στην Αγγλία το οικονομικό και κοινωνικό κόστος των ψυχικών ασθενειών έχει φτάσει τα 105,2 δισεκατομμύρια στερλίνες ετησίως και από αυτό το ποσό τα 30,3 δισεκατομμύρια οφείλονται στην απώλεια της οικονομικής δραστηριότητας.
Το πρόβλημα χειροτερεύει εάν κατά τις ίδιες περιόδους υπάρχει και μείωση των κοινωνικών παροχών. Η συνεχής αύξηση των ανέργων, των αστέγων, των προσφύγων, των μεταναστών, των ηλικιωμένων και των άλλων ευπαθών ομάδων, κυρίως των παιδιών και των εφήβων, δημιουργούν πλέον ασφυκτική πίεση στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας στην Ευρώπη αλλά και παγκόσμια. Παραδόξως, παρατηρείται ελάττωση των πόρων που διατίθενται για την Ψυχική Υγεία π.χ. στην Αγγλία μειώθηκαν από το 2008 κατά 32% σε αντιδιαστολή με τις σωματικές παθήσεις που δεν έχουν υποστεί αυτού του βαθμού τις μειώσεις.
Τα άτομα με σοβαρές ψυχικές διαταραχές και επακόλουθη πιθανή αναπηρία αντιμετωπίζουν σε όλο τον κόσμο διακρίσεις και εμπόδια για τη συμμετοχή τους ως πλήρη και ισότιμα μέλη της κοινωνίας με συνέπεια ακόμη και την άρνηση των δικαιωμάτων τους.
Η Διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα των Ατόμων αναγνωρίζει ότι η διάκριση σε βάρος οποιουδήποτε προσώπου λόγω αναπηρίας συνιστά παραβίαση της έμφυτης αξιοπρέπειας και της αξίας του ανθρώπου και αναγνωρίζει την ανάγκη για την προώθηση και την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων όλων των ατόμων με αναπηρίες, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που απαιτούν πιο εντατική υποστήριξη. Οι αρχές της κοινωνικής δικαιοσύνης απαιτούν ίση πρόσβαση στις ευκαιρίες και τις υπηρεσίες και ίσα δικαιώματα.
Η πρόσφατη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών συμπεριέλαβε για πρώτη φορά μεταξύ των Νέων Βιώσιμων Αναπτυξιακών Στόχων (Sustainable Developement Goals) που θα καθορίσουν την παγκόσμια ανάπτυξη από το 2015 έως το 2030 και την προώθηση της ψυχικής υγείας, για την παράταση του προσδόκιμου ζωής για όλους, αναγνωρίζοντας έτσι την αναγκαιότητα για την καθολική κάλυψη της υγείας και την πρόσβαση σε ποιοτική υγειονομική περίθαλψη. Μέχρι το 2030, θα πρέπει να επιτευχθεί μείωση κατά το ένα τρίτο της πρόωρης θνησιμότητας από μη μεταδοτικές ασθένειες, μέσω της πρόληψης, της θεραπείας και της προαγωγής της ψυχικής υγείας. Ενίσχυση της πρόληψης και της θεραπείας της κατάχρησης ουσιών, συμπεριλαμβανομένων των εξαρτήσεων και της επιβλαβούς χρήσης του αλκοόλ, αποτελούν σημαντική πρόκληση για την αειφόρο ανάπτυξη καθώς η ψυχική υγεία έχει άμεσες επιπτώσεις σε όλο το φάσμα των Βιώσιμων Αναπτυξιακών Στόχων.
Η Παγκόσμια Ψυχιατρική Εταιρεία με σκοπό να προωθήσει την βελτίωση της ψυχικής υγείας ανέλαβε πρόσφατα παγκόσμια πρωτοβουλία απευθυνόμενη στους ψυχιάτρους, στους οικογενειακούς γιατρούς, στους λήπτες και φροντιστές υπηρεσιών ψυχικής υγείας καθώς και στους φορείς χάραξης πολιτικής.
Η επικέντρωση στις κοινοτικές υπηρεσίες ψυχικής υγείας πρέπει να γίνει με τις ακόλουθες προτεραιότητες: δικαιοσύνη και ισότητα στη χρηματοδότηση, προσβασιμότητα σε αποτελεσματικές υπηρεσίες για πλήρη σωματική και ψυχική υγεία, μείωση του στίγματος και των διακρίσεων, αξιοπρέπεια και ισότητα για όλους, ενημέρωση και εκπαίδευση του κοινού, συμμετοχή των ληπτών και των φροντιστών τους στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας και συντονισμός όλων των κυβερνητικών και Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων που δραστηριοποιούνται στο χώρο της ψυχικής υγείας.
Η Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες επιχειρεί με την «Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση» ριζικές αλλαγές στον τομέα της ψυχικής υγείας και την ανάπτυξη συγχρόνων υπηρεσιών σύμφωνα με τις διεθνείς προδιαγραφές. Για τον σκοπό αυτό υπήρξε αδρή συγχρηματοδότηση της ΕΕ που δεν χορηγήθηκε σε άλλη Ευρωπαϊκή χώρα. Η πρόοδος και οι τομές που έγιναν σε υποδομές και υπηρεσίες είναι σημαντικές. Χρειάζονται όμως να γίνουν πολλά ακόμη κυρίως στην οργάνωση και τον συντονισμό των υπηρεσιών, τομείς στους οποίους κατ' εξοχήν η Ελλάδα μειονεκτεί. Είναι αναγκαίο να επαναεπιβεβαιωθεί το όραμα και να δοθεί νέα ώθηση στην «Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση». Απαιτείται βούληση, γνώση, εμπειρία, αποφασιστικότητα καθώς και επαρκής χρηματοδότηση.
Δεν πρέπει όμως όλες οι προσπάθειες να εστιάζονται μόνον στην χρηματοδότηση διότι χωρίς την επικαιροποίηση του στρατηγικού προγραμματισμού και την αναγκαία τεχνογνωσία η πρόοδος θα είναι ατελής και η βιωσιμότητα των μεταρρυθμίσεων επισφαλής. Δεν μπορεί να υπάρξει υγεία χωρίς ψυχική υγεία.
Νίκανδρος Μπούρας
Oμότιμος Kαθηγητής Ψυχιατρικής στο Ινστιτούτο Ψυχιατρικής, King’s College London
Μέλος του μητρώου
