Το 1821 έχει περάσει στην εθνική συλλογική μνήμη ως «ανδρική υπόθεση». Ακόμα και εξαιρετικά μορφωμένοι Έλληνες, είμαστε βέβαιοι ότι γνωρίζουν μόνο δύο ηρωίδες του Αγώνα για την ελευθερία: την Μπουμπουλίνα και τη Μαντώ Μαυρογένους.
Σε παλαιότερα άρθρα μας είχαμε αναφερθεί στη Δόμνα Βισβίζη (25/3/2016) και στις Μανιάτισσες που κατατρόπωσαν τον Ιμπραήμ και τους Αιγύπτιους (21/10/2017). Το σημερινό μας άρθρο είναι εξ ολοκλήρου αφιερωμένο στις άγνωστες ηρωίδες του 1821 και τη σημαντική προσφορά τους στον Αγώνα. Βέβαια είναι αδύνατο να τις αναφέρουμε όλες, ωστόσο κάποιες από αυτές γίνονται γνωστές για πρώτη φορά στο διαδίκτυο.
Η Ταγματάρχης Σταυριάνα Σάββαινα
Μια από τις πολλές άγνωστες ηρωίδες του 1821 ήταν η Σταυριάνα Σάββαινα. Έτσι έμεινε στην ιστορία τουλάχιστον. Καταγόταν από τη Σπάρτη ή από κάποιο γειτονικό χωριό. Ο άντρας της που λεγόταν Σάββας κρεμάστηκε από τους Τούρκους στις αρχές της Επανάστασης. Αν και χήρα με ανήλικα παιδιά, η Σταυριάνα διακατεχόμενη από φιλοπατρία και ενθουσιασμό και θέλοντας να εκδικηθεί τον θάνατο του συζύγου της άφησε τα παιδιά της σε μία από τις αδελφές της και πήρε τα όπλα κατατασσόμενη στο σώμα του Κυριακούλη Μαυρομιχάλη τον οποίο ακολούθησε σε πολλές εκστρατείες.
Στη μάχη του Βαλτετσίου (12-13 Μαΐου 1821) όπως γράφει η Σωτηρία Αλιμπέρτη, διέτρεχε «άφοβος τα μεταξύ των οχυρωμάτων διαστήματα» και μετέβαινε «από του ενός εις το άλλο, διανέμουσα εις τους μαχόμενους φυσίγγια και πυρίτιδα». Πολέμησε επίσης στα Τρίκορφα και στην Εύβοια. Οι τελευταίες της συμμετοχές σε μάχες ήταν στη Βέργα και τον Αλμυρό της Μάνης εναντίον του Ιμπραήμ τον Ιούνιο του 1826.
Μετά το τέλος της Επανάστασης, η Σάββαινα έλαβε τον βαθμό της Ταγματάρχου και τον Αύγουστο του 1829 της χορηγήθηκε τιμητική σύνταξη από την Πολιτεία. Ως το τέλος της ζωής της έζησε στο Ναύπλιο.
Οι Μανιάτισσες που κατατρόπωσαν τον Ιμπραήμ και τους άνδρες του (1826)
Τον Ιούνιο του 1826 ο Ιμπραήμ έκανε συνεχείς προσπάθειες να καταλάβει την Μάνη, δεν τα κατάφερε όμως χάρη στη γενναία αντίσταση των Μανιατών. Σε μια προσπάθεια αντιπερισπασμού αποβίβασε 1.500 άντρες στον όρμο του Δηρού. Αυτοί έκαψαν τα χωριά Πύργο και Χαριά και κινήθηκαν προς την Τσίμοβα (Αρεόπολη). Εκεί βρίσκονταν λίγοι μόνο πολεμιστές που όταν είδαν τους εχθρούς κλείστηκαν στους πύργους της περιοχής και άρχισαν να αμύνονται. Ταυτόχρονα άρχισαν οι κωδωνοκρουσίες στα γειτονικά χωριά της Αρεόπολης.
Όσοι βρίσκονταν εκεί, ακόμα και αρχιερείς και ιερείς, έσπευσαν να αντιμετωπίσουν τους Αιγύπτιους. Ανάμεσά τους και ο Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης που περνούσε τυχαία από εκεί με τους άνδρες του κατευθυνόμενος στον Αλμυρό. Σημαντική ήταν η συμβολή των γυναικών που εκείνη την εποχή (ο Ιούνιος λέγεται και Θεριστής θυμίζουμε…) θέριζαν τη σοδειά στα χωράφια με τα δρεπάνια τους. Η Σωτηρία Αλιμπέρτη γράφει:
«Τοιαύτη ήτο η ορμητική επίθεσις του Μαυρομιχάλη και των δρεπανηφόρων γυναικών ώστε οι Αιγύπτιοι έσπευσαν να καταφύγουν εις τα πλοία των πολλοί δε εν τη βία (βιασύνη) των να σωθούν έπεσαν εις την θάλασσαν και επνίγησαν».
Οι γυναίκες της Μάνης πολέμησαν γενναία, όπως περιγράφει και το δημοτικό άσμα «Ο πόλεμος του Δηρού» που δημοσίευσε πρώτος ο Emile Legrand το 1874. Παραθέτουμε σχετικό απόσπασμα:
«Βλέπει (ενν. ο Κωνσταντίνος Μαυρομιχάλης) γυναίκες να χερούν και τα δρεπάνια να κρατούν τους Αραπάδες να χτυπούν.
Εύγε σας, μεταεύγε σας, γυναίκες, άντρες γίνετε σαν ανδρειωμένες μάχεσθε σαν Αμαζόνες κρούετε».
Η Πανώρια Βοζίκη θέριζε σ’ ένα παραλιακό χωράφι με τον πατέρα της, τον οποίο δύο Αιγύπτιοι όρμησαν και συνέλαβαν. Ενώ επιχειρούσαν να τον δέσουν, η Πανώρια έκοψε με το δρεπάνι της τον λαιμό του ενός και με τη βοήθεια του πατέρα της σκότωσε και τον άλλον. Στη μάχη του Πολυάραβου (Αύγουστος 1821) πήρε μέρος η Κωνσταντίνα Ζαχαριά επικεφαλής 250 παλικαριών και λίγων Λακεδαιμονίων γυναικών. Ο Σπυρίδων Τρικούπης αναφέρει και το ανδραγάθημα της Μανιάτισσας Ελένης Αναϋπόνυφης που έγινε τότε. Αυτή, βρισκόταν σε μια πηγή με τα δύο βρέφη της, για να πάρει νερό με τη στάμνα της. Ένας Αιγύπτιος προσπάθησε να τη συλλάβει. Ενώ την τραβούσε προς το μέρος του, λύθηκε η ζώνη της Μανιάτισσας, ο Αιγύπτιος μπερδεύτηκε και έπεσε στο έδαφος. Η Αναϋπόνυφη τον σκότωσε με τη λόγχη του.
Αλεφάντω Ζανά και Τασούλα Κουρκουμέλη: δύο ηρωίδες του Μεσολογγίου και του Αιτωλικού
Οι ηρωίδες του Μεσολογγίου είναι πολλές όμως τα ονόματα και τις ηρωικές πράξεις ελάχιστων διέσωσε η ιστορία. Η αυταπάρνηση, το θάρρος, η εγκαρτέρηση, το γενναίο φρόνημα και η εμψύχωση των πολεμιστών είναι τα βασικά χαρακτηριστικά των ηρωίδων του Μεσολογγίου. Μία από αυτές που διακρίθηκαν κατά τη δεύτερη πολιορκία και την έξοδο του Μεσολογγίου ήταν η Γαλαξιδιώτισσα Αλεφάντω Ζανά. Ο σύζυγός της σκοτώθηκε τον Μάιο του 1821 πολεμώντας στην Κυλλήνη, ενώ τον Σεπτέμβριο του 1821 και το Γαλαξίδι κυριεύθηκε και πυρπολήθηκε από τους Τούρκους. Τα γυναικόπαιδα μόλις που πρόλαβαν να καταφύγουν στα γύρω βουνά και από εκεί στα, αγγλοκρατούμενα, τότε Επτάνησα.
Η Αλεφάντω Ζανά με την κόρη της πήγαν στο νησί Κάλαμος κοντά στη Λευκάδα. Να σημειώσουμε εδώ ότι το πανέμορφο και άγνωστο αυτό νησί του Ιονίου, υπήρξε πριν το 1821 ορμητήριο του Λάμπρου Κατσώνη ενώ κατά την Επανάσταση αποτελούσε καταφύγιο πολλών αγωνιστών. Κάποια στιγμή, άγνωστο πότε, η Αλεφάντω με την κόρη της πήγαν στο Μεσολόγγι. Ήταν όμως εκεί κατά τη δεύτερη πολιορκία της πόλης. «Ανδρεία ως αι πλείσται γυναίκες του Γαλαξιδίου, η Αλεφάντω με το καριοφίλι εις τας χείρας παρίστατο εις τας μάχας και επολέμει κατά των εχθρών αληθής αμαζών. Εις δε τα διαλείμματα των μαχών ενεθουσίαζε με πολεμικά και κλέφτικα άσματα τους πολεμιστάς ,«γράφει η Σωτηρία Αλιμπέρτη.
Μετά την Έξοδο η Αλεφάντω αιχμαλωτίστηκε μαζί με την κόρη της και πουλήθηκαν ως σκλάβες στις αγορές της Αιγύπτου. Η Αλεφάντω βίωσε για πολλά χρόνια τη μαρτυρική ζωή της δουλείας. Και δυστύχησε να δει την πανέμορφη κόρη της να γίνεται μουσουλμάνα. Γύρω στο 1870 κατάφερε τελικά να επιστρέψει στο ελεύθερο πλέον Γαλαξίδι όπου και πέθανε.
Μια άλλη ηρωίδα της Αιτωλοακαρνανίας ήταν η Τασούλα (ή Παπαδιά) Κουρκουμέλη από το Αιτωλικό. Ήταν κόρη του Ιωάννη Κουρκουμέλη και αδελφή του μετέπειτα βουλευτή Μεσολογγίου (1853 και 1856) Κωνσταντίνου Κουρκουμέλη, περίπου 20 ετών και αρραβωνιασμένη με κάποιον Τσερέπη. Όταν ο Ιμπραήμ πολιορκούσε το Μεσολόγγι στράφηκε και προς το Αιτωλικό οι κάτοικοι του οποίου αναγκάστηκαν να συνθηκολογήσουν (1η Μαρτίου 1826) και να φύγουν «όλοι πλην ενός» από την πόλη. Οι Τούρκοι βρίσκονταν στην αποβάθρα της πόλης μετά τη συνθηκολόγηση για να ελέγξουν τους κατοίκους που αποχωρούσαν. Ενώ η αναχώρηση γινόταν ομαλά, ξαφνικά ένας Αλβανός δείχνοντας μια πανέμορφη κοπέλα είπε στον υπασπιστή του Ιμπραήμ: «Αυτή είναι!».
Αμέσως δύο Αιγύπτιοι άρπαξαν βίαια την κοπέλα και την πήγαν στη σκηνή του Ιμπραήμ. Κατά τον Σπυρίδωνα Τρικούπη ήταν: «ο εξαιρεθείς της συμφωνίας άνθρωπος». Επρόκειτο για την Τασούλα ή Παπαδιά Κουρκουμέλη. Όταν βρέθηκε μόνη με τον Ιμπραήμ στη σκηνή του, η ωραία νέα τον ρώτησε για ποιο λόγο βρίσκεται εκεί. Ο Ιμπραήμ χαμογέλασε και προσπάθησε να την αγκαλιάσει. Η γενναία Τασούλα άρπαξε το χαντζάρι του και του είπε: «Εάν με αγγίξεις το καρφώνω στο σώμα σου. Οι Ελληνίδες δεν παραδίδονται». Ο Ιμπραήμ της απάντησε ότι πλέον είναι στη διάθεσή του και πως ένα νεύμα του αρκεί για να την δέσουν. «Δεν θα προφθάσουν απεκρίθη η γενναία κόρη. Και βυθίσασα την μάχαιραν εις το στήθος της κατέπεσαν άπνους» (Σωτηρία Αλιμπέρτη, «Αι Ηρωίδες της Ελληνικής Επαναστάσεως). Υπάρχει και μια άλλη εκδοχή, σύμφωνα με την οποία η Τασούλα κρατήθηκε από τον Ιμπραήμ για το χαρέμι του στο Κάιρο. Η οικογένειά της την αναζήτησε μετά από λίγα χρόνια στο Κάιρο και δεν τη βρήκε. Έτσι φαίνεται πιο πιθανό το γεγονός η άτυχη νέα να αυτοκτόνησε.
Το τραγικό τέλος των συζύγων των Μακεδόνων οπλαρχηγών Καρατάσου και Ζαφειράκη
Μετά την άλωση της Νάουσας τον Απρίλιο του 1822 ο περιβόητος Αβδούλ Αμπούτ, Γεωργιανός στην καταγωγή που είχε αλλαξοπιστήσει μετέφερε θριαμβευτικά στη Θεσσαλονίκη αιχμαλώτους κυρίως γυναίκες και λάφυρα. Ανάμεσα στις αιχμάλωτες ήταν οι σύζυγοι των Μακεδόνων οπλαρχηγών Γάτσου, Ζαφειράκη και Καρατάσου. Τα βασανιστήρια στα οποία υποβλήθηκαν οι αιχμάλωτες Ελληνίδες έκαναν τον Πουκεβίλ να γράψει: «Εδίστασα επί πολύ εάν έπρεπε να αναφέρω τα γεγονότα. Αλλ’ η φωνή της αληθείας με υποχρεώνει να ομιλήσω… Αι δυστυχείς εκείναι γυναίκες εις τας οποίας επρότειναν να αρνηθούν την χριστιανικήν πίστην, υπεβλήθησαν εις τοιαύτα μαρτύρια τα οποία φρικιώ αναγράφων…».
Σύμφωνα με τον Σπυρίδωνα Τρικούπη η σύζυγος του Γάτσου αλλαξοπίστησε μην αντέχοντας τα βασανίστηκαν, ενώ οι σύζυγοι των Καρατάσου και Ζαφειράκη βασανίστηκαν «πολυειδώς» και πέθαναν. Ο Πουκεβίλ όμως περιγράφει τα φριχτά μαρτύρια όσων γυναικών δεν δέχτηκαν ν’ αλλάξουν θρησκεία. Τις έσυραν σε μια μεγάλη μάντρα και τις έβαλαν μέσα σε σάκους. Σ’ αυτούς έκλειναν επίσης γάτες και ποντίκια που κατέτρωγαν τις σάρκες τους…
Τραγικότερο ήταν το τέλος της συζύγου του Καρατάσου. Την έβαλαν σ’ ένα σάκο γεμάτο οχιές! Ο αιμοδιψής Αβδούλ Αμπούτ πίστευε ότι θα πέθαινε μέσα σε φριχτούς πόνους και βάσανα. Όμως οι έχιδνες έχυσαν τόσο δηλητήριο στις φλέβες της που έπεσε σε ήπιο λήθαργο και πέθανε ανώδυνα…
Ελένη Λιαροπούλου και Τρισεύγενη Π. Δεληβοριά: οι «Σουλιώτισσες» της Αρκαδίας
Μετά τη νίκη του στο Μανιάκι επί τον Παπαφλέσσα ο Ιμπραήμ κινήθηκε προς την Αρκαδία. Αφού κατέλαβε την Τριπολιτσά εισέβαλε στη Γορτυνία. Έκαψε τη Βυτίνα κινήθηκε προς τα Μαγούλιανα, έκαψε τα Λαγκάδια (3 Ιουλίου 1825) ,λεηλάτησε τα πάντα και επέστρεψε στην Τριπολιτσά με πλήθος γυναικόπαιδων και λάφυρων. Ανάμεσα στις αιχμάλωτες νέες που συνέλαβαν οι Αιγύπτιοι στα μέρη της Βυτίνας και της Αλωνίσταινας ήταν οι κόρες της οικογένειας Αντωνοπούλου, τρία κορίτσια του Ταμπακόπουλου, οι κόρες του Παπαγιάννη από τη Βυτίνα, η κόρη του Σουφλέρη και η ωραιότατη κόρη του Τριαντάφυλλου. Επρόκειτο για τις κόρες των καλύτερων οικογενειών και τις ωραιότερες νέες του τόπου. Κρύφτηκαν στα δάση της περιοχής όπου όμως τις βρήκαν οι Αιγύπτιοι και τις παρέδωσαν στον Ιμπραήμ.
Υπήρξαν όμως και δύο Γορτύνιες που μην αντέχοντας τη σκλαβιά προτίμησαν να πεθάνουν με ηρωικό τρόπο θυμίζοντας τις Σουλιώτισσες και το Ζάλογγο. Η Τρισεύγενη Δεληβοριά του γένους Καζή, καταδιωκόμενη από τους Αιγύπτιους έριξε στον Λάδωνα τα δυο παιδιά της και στη συνέχεια έπεσε στο ποτάμι και πνίγηκε κι αυτή.
Η Ελένη Λιαροπούλου ήταν κόρη του Ματθαίου και της Μαρίας Ποταγού ή Πόταγα, μιας από τις σημαντικότερες οικογένειες της Βυτίνας. Θυμίζουμε και τον γιατρό και μέγα εξερευνητή Παναγιώτη Ποταγό (1839-1903) από τη Βυτίνα. Η Ελένη παντρεύτηκε τον εύπορο κτηματία Ανδρέα Π. Λιαρόπουλο, ήταν πανέμορφη και περίπου 30 ετών το 1825.
Κατά την είσοδο του Ιμπραήμ στην Αρκαδία ο Ανδρέας Π. Λιαρόπουλος βρισκόταν στο στρατόπεδο του Κολοκοτρώνη. Όταν οι Αιγύπτιοι κατέλαβαν τη Βυτίνα, η Ελένη με το βρέφος και όρμησε στον γκρεμό. Το φόρεμά της μπλέχτηκε σε κλαδιά δέντρου και πέθανε κρεμασμένη από αυτό. Οι Άραβες πήραν το μωρό και το πήγαν στο στρατόπεδο του Ιμπραήμ στη θέση Απιδαριά. Εκεί βρισκόταν αιχμάλωτη η συννυφάδα της Ελένης, σύζυγος του Σπύρου Λιαρόπουλου. Βλέποντας τυχαία το βρέφος η τουρκομαθής (καταγόταν από τη Σμύρνη) σύζυγος του Σπύρου Λιαρόπουλου ζήτησε και το πήρε. Κατόρθωσε να δραπετεύσει από το στρατόπεδο και έδωσε το μωρό στον πατέρα του. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, η Ελένη γκρεμίστηκε μαζί με το βρέφος το οποίο σώθηκε κατά την πτώση. Έλαβε το όνομα Δημήτριος, απέκτησε πέντε παιδιά και πέθανε στα τέλη του 19ου αιώνα.
Η Γαλαξιδιώτισσα Μαρία Αθανασοπούλου και το τραγικό της τέλος
Η Μαρία Αθανασοπούλου καταγόταν από το Γαλαξίδι. Από μικρή ακολουθούσε τον πατέρα της, που ήταν ιδιοκτήτης ιστιοφόρου στα ταξίδια του και στις ναυμαχίες του με Αλγερινούς πειρατές. Με την έναρξη της Επανάστασης συμμετείχε στις συμπλοκές της Ανατολικής Στερεάς. Τον Ιούλιο του 1821 συνελήφθη από Τούρκους κοντά στην Άμπλιανη και αφού βασανίστηκε σκληρά κάηκε ζωντανή… (Πηγή: Εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ, Έκδοση 2005).
Ο γιος της Δόμνας Βισβίζη που έγινε… μοντέλο δελταρίου
Στη θρυλική καπετάνισσα του 1821 Δόμνα Βισβίζη αναφερθήκαμε εκτενώς στο άρθρο μας στις 25/3/2016. Ένα από τα 4 παιδιά της ο Δημήτριος ή Θεμιστοκλής γεννήθηκε το 1812 πάνω στο πλοίο του πατέρα του στη Χίο. Το 1826 ο Γάλλος στρατηγός Roche απεσταλμένος του φιλελληνικού κομιτάτου, πήρε μαζί του τους γιους του Κανάρη, του Παπανικολή, του Μπότσαρη, τον Δημήτριο Βισβίζη και τα παιδιά άλλων αγωνιστών για να μορφωθούν. Ο Δ. Βισβίζης φοίτησε στο Κολέγιο Saint Barbe. Ο νεαρός ήθελε να γίνει ναυτικός, αλλά ο Καποδίστριας (και εδώ παρών…), περαστικός από το Παρίσι διέκρινε την ευφυΐα του και τη φιλομάθειά του και του είπε: «Η Ελλάς έχει τώρα πολλούς ναυτικούς. Έχει ανάγκη ανθρώπων των γραμμάτων δια να μορφωθεί εις κράτος ελεύθερον και να διεκδικήσει κατ’ άλλον τρόπον τα δίκαιά της». Ο Δημήτριος άκουσε τη συμβουλή του Καποδίστρια και σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες.
Ο πανέμορφος νέος τράβηξε την προσοχή της περίφημης κυρίας Recamier και της δούκισσας D’ Abrantes γνωστής και από τα άρθρα μας για τον Μέγα Ναπολέοντα. Η Γαλλίδα ζωγράφος Adelaide Tardien φιλοτέχνησε την προσωπογραφία του που εκτυπώθηκε το 1826 από το φιλελληνικό κομιτάτο σε δελτάρια που πουλιούνταν στη Γαλλία υπέρ του ελληνικού Αγώνα. Το κομιτάτο από τα έσοδα της πώλησης έστειλε στη Δόμνα Βισβίζη 50 τάλιρα, μια ενδυμασία και δυο δελτάρια. Είναι συγκλονιστικά τα λόγια που είπε η μητέρα του στον Δημήτριο πριν φύγει για το Παρίσι.
«Θα υιοθετηθείς και θα ανατραφείς από τη γαλλική γενναιοδωρία. Όταν θα μεγαλώσεις πιθανόν να μην ζω πλέον. Στόχος σου τότε ότι έχεις να εκδικηθείς τον θάνατο του πατέρα σου». Ο Δημήτριος επέστρεψε στην Ελλάδα το 1832. Αρχικά διορίστηκε Ακόλουθος του Υπουργείου Εξωτερικών. Το 1845 έγινε διοικητής Νάξου. Στη θέση αυτή παρέμεινε ως το 1876. Πέθανε το 1883.
Ένα άρθρο του 1930 για τις ηρωίδες του 1821
Στο «Ελεύθερον Βήμα» της 18ης Απριλίου 1930 δημοσιεύθηκε ένα εξαιρετικό άρθρο του Βασιλείου Ηλιάδη για τις ηρωίδες του 1821. Παραθέτουμε ένα απόσπασμά του:
«Ηρωίδες. Στήθη γυναικεία με ανδρίκεια παλικαρίσια καρδιά. Και καρδιές γυναικείες με παλμούς σφυρηλατημένους επάνω εις το αμόνι των εθνικών ιδανικών. Και άλλες Ελληνίδες γυναίκες που αν δεν επρόβαλαν στη φωτιά τα στήθη των με την ανδρίκεια καρδιά, εργάσθηκαν όμως ως μια ηρωική οπισθοφυλακή μητέρες και αδελφές και γυναίκες-πυργώνοντας εις τες ψυχές των ανδρών τα μεγάλα εθνικά ιδανικά και φωτίζοντας με την λαμπάδα του εσωτερικού του ελληνικού κόσμου το μεγάλο δρόμο. Πρόδρομοι της ελευθερίας και αυτές».
Επίλογος
Στη μνήμη όλων των γνωστών και άγνωστων ηρωίδων του 1821 αφιερώνουμε ένα απόσπασμα από το ποίημα της Λιλής Ιακωβίδη «Ελληνίδα».
«Σε είδα Μάνα, Αδελφή και Κόρη και Πατρίδα, στην τρομερή ετούτη ανεμοζάλη- με ξέπλεκα μαλλιά, χείλη σφιγμένα, με το μωρό στη δυστυχή στην αγκάλη, με τα χωριά στους ώμους σου καμένα- περήφανη, στητή σαν την κολόνα που χαιρετά η αυγή στον Παρθενώνα…
Βασική πηγή μας για το άρθρο ήταν το βιβλίο της Σωτήριας Ι. Αλιμπέρτη, «ΑΙ ΗΡΩΪΔΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ», Α’ Έκδοση 1931, Β’ Έκδοση «ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝ», ΑΘΗΝΑ 2021
Μέλος του μητρώου
