Ο χορός των ψαρονιών στον αέρα αποτελεί τρανταχτή απόδειξη ότι η φύση ξέρει από τέχνη. Εκατοντάδες πουλιά βουτούν, επιταχύνουν, και σκίζουν τους ουρανούς με απόλυτο συγχρονισμό, σαν να αποτελούν μία ενιαία οντότητα. Πώς το καταφέρνουν αυτό; Για πάνω από έναν αιώνα οι επιστήμονες προσπαθούν να εξηγήσουν το συναρπαστικό φαινόμενο. Το 1931, ο ορνιθολόγος Edmund Selous υποστήριξε ότι ένα σμήνος ψαρονιών σε πτήση, κάτι που περιέγραψε ως “μια τρέλα στον ουρανό”, μπορούσε να συντονιστεί με αυτόν τον τρόπο μόνο μέσω τηλεπάθειας. Όπως είχε γράψει: “Τα πουλιά πρέπει να σκέφτονται συλλογικά, όλα ταυτόχρονα”.
Πώς τα καταφέρνουν τα ψαρόνια να πετούν συγχρονισμένα;
Όπως και πολλοί άλλοι, ο Selous θεωρούσε ότι οι σύνθετες συμπεριφορές πρέπει να έχουν εξίσου σύνθετη προέλευση. Τη δεκαετία του 1980, όμως, προγραμματιστές και φυσικοί ξεκίνησαν να αποδεικνύουν ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Δημιούργησαν υπολογιστικά μοντέλα στα πλαίσια των οποίων εικονικά άτομα αλληλεπιδρούσαν σύμφωνα με φαινομενικά απλούς κανόνες, αλλά και πάλι κινούνταν με τρόπους που προσομοίαζαν σε συντονισμένα σμήνη. Αυτές οι προσομοιώσεις ήταν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες, αλλά οι ερευνητές δεν είχαν αρκετά δεδομένα για πραγματικά σμήνη ώστε να τα συγκρίνουν.
Τελικά, το 2005, μια ερευνητική ομάδα υπό την καθοδήγηση του ζεύγους φυσικών Andrea Cavagna και Irene Giardina στη Ρώμη έκανε ένα τεράστιο βήμα μπροστά. Οι επιστήμονες πέρασαν πολλά κρύα απογεύματα σε ένα διάστημα τριών ετών, σκαρφαλωμένοι στην οροφή του Palazzo Massimo για να φωτογραφήσουν τα υπέροχα σμήνη που πετούσαν πάνω από την πόλη. Χρησιμοποιώντας αυτές τις φωτογραφίες, ανακατασκεύασαν την τρισδιάστατη θέση κάθε πουλιού σε σμήνη που περιλάμβαναν πάνω από 4.000 άτομα.
Η ερευνητική ομάδα κατέληξε ότι, όσο μεγάλο κι αν είναι το σμήνος, κάθε ψαρόνι αλληλεπιδρά μόνο με 7 γείτονές του, καθώς πιθανότατα τόσο αντέχει ο εγκέφαλός του. Το ποιοι είναι οι 7 γείτονες αλλάζει από στιγμή σε στιγμή, αλλά τα ψαρόνια δεν παρακολουθούν κάθε αλλαγή των γειτόνων τους. Απλώς πετούν στην ίδια κατεύθυνση με τα πουλιά που είναι δίπλα τους, προσέχοντας να μένουν κοντά, αλλά όχι πάρα πολύ. Οι βασικοί κανόνες που παρατήρησαν οι επιστήμονες στην κίνηση των πουλιών ήταν η ευθυγράμμιση, ή έλξη κι η αποφυγή. Εντάσσοντας αυτούς τους τρεις κανόνες σε ένα υπολογιστικό μοντέλο, και προσθέτοντας κάποιους κανόνες βασικής αεροδυναμικής, η Charlotte Hemelrijk από το Πανεπιστήμιο του Groningen στην Ολλανδία δημιούργησε ένα εικονικό σμήνος που έμοιαζε με τα αληθινά – και συμφωνούσε με τα δεδομένα της Ρώμης.
Το μοντέλο αυτό έδειξε ότι τα ψαρόνια δεν χρειάζονται κάποιο ιδιαίτερο σχέδιο, αρχηγό, ή τηλεπαθητικές δυνάμεις για να πετούν συντονισμένα. Χρειάζεται απλά μια σχετική επικοινωνία. Οι αλληλεπιδράσεις που οδηγούν σε αυτό το φαντασμαγορικό θέαμα, λοιπόν, είναι πιο απλές απ’ ό,τι νομίζαμε.
Τι γίνεται με τα λάθη;
Τα τελευταία είκοσι χρόνια, τα δεδομένα από τη Ρώμη εξακολουθούν να κρύβουν εκπλήξεις. Όταν ένα ψαρόνι στρίβει, η νέα του ευθυγράμμιση θα έπρεπε να επηρεάζει τους γείτονές του, και τους δικούς τους γείτονες, κ.ο.κ. Θα περίμενε κανείς, φυσικά, ότι θα γίνονταν λάθη που θα οδηγούσαν τα πουλιά να χάσουν τον προσανατολισμό τους, όπως συμβαίνει όταν τα παιδιά παίζουν σπασμένο τηλέφωνο. Στην πραγματικότητα, όμως, τα λάθη δεν μεγεθύνονται από τις κινήσεις των πουλιών, αλλά “σβήνονται”. Όσο μεγάλος κι αν είναι ο σχηματισμός τους στον αέρα, η κίνηση κάθε πουλιού επηρεάζει και επηρεάζεται από τα υπόλοιπα. Αν ένα πουλί στρίψει, στρίβουν όλα. Κάθε ψαρόνι προσέχει μόνο άλλα 7, αλλά οι αισθήσεις του εξαπλώνονται αποτελεσματικά σε όλο το σμήνος, και μπορεί να ανταποκριθεί σε γεγονότα που λαμβάνουν χώρα εκατοντάδες πουλιά μακριά. Έτσι, το σμήνος μοιάζει με μια ενιαία οντότητα.
Τι συμβαίνει με τους πληθυσμούς των ψαρονιών;
Δυστυχώς, τα σμήνη γίνονται όλο και λιγότερα, όπως δήλωσε η Giardina στο National Geographic. “Η περσινή χρονιά ήταν μια καταστροφή”. Τα ψαρόνια έχουν αρχίσει να μειώνονται δραματικά σε όλο το εύρος των περιοχών στις οποίες κατοικούν. Οι βασικές αιτίες αυτού του φαινομένου είναι η απώλεια των βιοτόπων τους και οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Τόσο στην Ευρώπη, όσο και στη Βόρεια Αμερική, αυτό το άλλοτε πολυπληθές είδος έχει υποστεί μεγάλη ζημιά.
Τα ψαρόνια και η μείωση του πληθυσμού τους μας θυμίζουν ότι δεν είναι αρκετό για ένα είδος να αποφεύγει την εξαφάνιση και απλά να υπάρχει. Είναι απαραίτητο να ευημερεί, καθώς τα πιο συγκλονιστικά φαινόμενα στη γη προκύπτουν όταν οι ζωντανοί οργανισμοί δρουν συλλογικά σε μεγάλους αριθμούς, είτε πρόκειται για ένα σμήνος από ψαρόνια, είτε για τους νευρώνες του εγκεφάλου ενός ανθρώπου που τα παρακολουθεί να χορεύουν στον ουρανό.
Με πληροφορίες από National Geographic
Μέλος του μητρώου
