Το 2022, ο μέσος Ευρωπαίος πέταξε στα σκουπίδια περίπου 72 κιλά τρόφιμα, ενώ για το συνολικό μήκος της εφοδιαστικής αλυσίδας τροφίμων η κατά κεφαλήν σπατάλη ανήλθε σε 132 κιλά. Συνολικά στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), η σπατάλη τροφίμων (food waste) έφτασε τους 59,2 εκατ. τόνους, με το 54% από τα νοικοκυριά. Όχι κόκαλα ή φλούδες αλλά κανονικό φαγητό, την ώρα που 33 εκατ. άνθρωποι στην Ευρώπη δεν μπορούν να εξασφαλίσουν ένα πλήρες γεύμα τις μισές ημέρες του μήνα.
Το ζουμ στην Ελλάδα αποκαλύπτει την απογοητευτική πραγματικότητα: κάθε χρόνο, το μέσο νοικοκυριό πετά
πάνω από 460 μερίδες φαγητού και «μαζί» 800 έως 1.000 ευρώ (τιμές 2022). Τα στοιχεία για τη χώρα προέρχονται από έρευνα του Προκόπη Θεοδωρίδη, Καθηγητή Μάρκετινγκ και Κοσμήτορα της Σχολής Κοινωνικών Επιστημών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου (ΕΑΠ) και του Δρ. Θεοφάνη Ζαχαράτου, Μεταδιδακτορικού Ερευνητή στο ΕΑΠ και τη Μονάδα Βιώσιμης Ανάπτυξης του Ερευνητικού Κέντρου «ΑΘΗΝΑ», ο οποίος μίλησε στο protothema για τη σπατάλη τροφίμων στην Ελλάδα.
Τρίτοι οι Έλληνες στη σπατάλη τροφίμων
«Η Σπατάλη Τροφίμων είναι ένα οικουμενικό πρόβλημα, το οποίο καλείται και η χώρα μας να αντιμετωπίσει. Παρά τις όλο και περισσότερες προσπάθειες ενημέρωσης και τον αυξανόμενο αριθμό ερευνών, η Ελλάδα παραμένει στην 3η θέση στην Ευρωπαϊκή Ένωση σε συνολική σπατάλη τροφίμων, σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία της Eurostat. Πρόκειται για μια πραγματικότητα με πολλαπλές συνέπειες -περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές» σημειώνει.
Η ΕΕ εκτιμά το ετήσιο κόστος της σπατάλης τροφίμων στα 132 δις ευρώ. «Σπαταλά κρίσιμους φυσικούς πόρους, όπως νερό -αρκεί να σκεφτούμε πως για την καλλιέργεια μιας ντομάτας χρειάζονται περίπου 13 λίτρα νερό-, ενέργεια και καλλιεργήσιμη γη» εξηγεί ο Δρ. Ζαχαράτος, μιλώντας για πρόβλημα που υπερβαίνει την οικονομία:
«Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας (FAO) η σπατάλη τροφίμων αντιπροσωπεύει περίπου το 10% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Σε κοινωνικό επίπεδο, είναι σχεδόν ηθικά προκλητικό να πετιούνται τεράστιες ποσότητες φαγητού όταν σημαντικό μέρος του πληθυσμού αντιμετωπίζει επισιτιστική ανασφάλεια -ακόμα και σε ανεπτυγμένες χώρες όπως η Ελλάδα».
Συμπεριφορά καταναλωτών και σπατάλη τροφίμων
Στο τελευταίο τους άρθρο, που δημοσιεύτηκε στο Encyclopedia, ο Δρ. Ζαχαράτος με τον κ. Θεοδωρίδη, παρουσιάζουν μια εκτενή ανασκόπηση της έρευνας σχετικά με τη συμπεριφορά των Ελλήνων καταναλωτών απέναντι στη σπατάλη τροφίμων την περίοδο 2012-2024, καθώς και τις κύριες τάσεις, τα πρότυπα συμπεριφοράς και παράγοντες που επηρεάζουν τη σπατάλη τροφίμων στην Ελλάδα.
Ως κύρια σημεία της 12ετούς ανάλυσης, ο Δρ Ζαχαράτος αναφέρει:
- τις επιπτώσεις οικονομικών συνθηκών: Η οικονομική κρίση είχε επηρεάσει τη μείωση της σπατάλης τροφίμων, καθώς οι καταναλωτές έγιναν πιο προσεκτικοί στις αγορές τους.
- την αυξανόμενη ευαισθητοποίηση: Παρατηρείται μια συνεχής αύξηση της ευαισθητοποίησης των καταναλωτών (το 2014 απαντούσε θετικά το 40% ότι γνωρίζει το πρόβλημα της σπατάλης τροφίμων, τα ποσοστά πλέον ξεπερνούν το 85-90%)
- την κατηγοριοποίηση καταναλωτών: Μέσα από τις έρευνες έχουν προκύψει διαφορετικές ομάδες καταναλωτών με βάση τη συμπεριφορά τους απέναντι στη σπατάλη τροφίμων, υπογραμμίζοντας την ανάγκη για στοχευμένες παρεμβάσεις.
«Η μελέτη αυτή προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για την κατανόηση της εξέλιξης της συμπεριφοράς των Ελλήνων καταναλωτών όσον αφορά τη σπατάλη τροφίμων και μπορεί να αποτελέσει βάση για τη διαμόρφωση πολιτικών με στόχο τη μείωση του φαινομένου» σχολιάζει ο Δρ Ζαχαράτος, που μελετά το ζήτημα πάνω από 10 χρόνια:
«Η προσπάθεια ξεκίνησε το 2014, με την εκπόνηση της πρώτης μεταπτυχιακής εργασίας μου στην Ελλάδα, που εξερευνούσε το πρόβλημα και τις αιτίες του, ενώ περιλάμβανε ποσοτική έρευνα αναφορικά με τις στάσεις των Ελλήνων καταναλωτών. Από τότε συνεχίστηκε συστηματικά η μελέτη του ζητήματος, με δημοσιεύσεις -μετά από κρίση- σε έγκριτα επιστημονικά περιοδικά καθώς και με την ολοκλήρωση της διδακτορικής διατριβής μου πάνω σε αυτό το θέμα.
»Ως ερευνητική ομάδα με τον κ. Θεοδωρίδη, ήμασταν από τους πρώτους που μελετήσαμε τη συμπεριφορά του καταναλωτή σε σχέση με το πρόβλημα της Σπατάλης Τροφίμων, σε διαφορετικές μάλιστα περιόδους. Οφείλω να πω πως έχουμε δημοσιεύσει και τη μοναδική έρευνα που αφορούσε το συγκεκριμένο πρόβλημα κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19 και των lockdowns».
Τρεις τύποι καταναλωτών
Αν και η ανάλυση αποκαλύπτει ένα ευρύ φάσμα κατηγοριών, ο Δρ. Ζαχαράτος εστιάζει στις εξής βασικές:
- Οι αδιάφοροι: Καταναλωτές που δεν αναγνωρίζουν τη σπατάλη ως πρόβλημα και δεν δείχνουν διάθεση να αλλάξουν συνήθειες (συνήθως άτομα νεότερης ηλικίας).
- Οι «εν δυνάμει ευαισθητοποιημένοι»: Άτομα που κατανοούν το πρόβλημα αλλά δεν έχουν επαρκή ενημέρωση και δεν αναπτύσσουν συμπεριφορές πρόληψης του προβλήματος συνειδητά.
- Οι συνειδητοποιημένοι: Εκείνοι που ήδη εφαρμόζουν πρακτικές μείωσης σπατάλης, όπως η επαναχρησιμοποίηση περισσευμάτων, η ορθή αποθήκευση, η χρήση λίστας για τα ψώνια κ.α. (συνήθως άτομα μεγαλύτερης ηλικίας).
Τα εμπόδια στον δρόμο της αλλαγής
Σήμερα, βρισκόμαστε μεταξύ των πιο «σπάταλων» στην Ευρώπη και, όπως εξηγεί ο Δρ Ζαχαράτος, οι λόγοι είναι σύνθετοι:
- υπάρχει ακόμη έλλειψη ουσιαστικής περιβαλλοντικής παιδείας. «Σε μελέτη μας που έγινε σε συνεργασία με τη ΜΚΟ ΜΠΟΡΟΥΜΕ και υπό τη χρηματοδότηση του Πράσινου Ταμείου το 2022, προέκυψε πως 1 στους 2 καταναλωτές δε γνωρίζουν τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της σπατάλης τροφίμων»
- γίνεται υπερκατανάλωση λόγω πολιτισμικών προτύπων αφθονίας
- υπάρχει έλλειψη εμπιστοσύνης στην επισήμανση τροφίμων -«πολλοί καταναλωτές πετούν τρόφιμα απλώς και μόνο επειδή έληξε η "ανάλωση κατά προτίμηση", χωρίς να αξιολογούν αν είναι ασφαλή».
«Η έρευνα δείχνει επίσης ότι συχνά υπερτιμούμε τις ανάγκες μας όταν αγοράζουμε, με αποτέλεσμα να γεμίζουμε ψυγεία και ντουλάπια με προϊόντα που τελικά δεν χρησιμοποιούνται» προσθέτει, ενώ παρατηρεί ότι «έχουμε ακόμη σημαντικό
δρόμο να διανύσουμε, παρά τα σημάδια βελτίωσης της ευαισθητοποίησης σε σχέση με τη σπατάλη τροφίμων. Η Ελλάδα εξακολουθεί να βρίσκεται στις πρώτες θέσεις της ΕΕ σε επίπεδο food waste -γεγονός που μας υπενθυμίζει ότι η αλλαγή
δεν έρχεται αυτόματα».
Πολιτικές για βελτίωση της κατάστασης
Ρωτήσαμε τον Δρ. Ζαχαράτο ποιες πολιτικές θα μπορούσαν να μειώσουν τη σπατάλη τροφίμων. Μας απαντά μέσα από την έρευνά του:
- Καμπάνιες αλλαγής κοινωνικών προτύπων. «Αν η σπατάλη τροφίμων αρχίσει να θεωρείται κοινωνικά μη αποδεκτή, οι πολίτες αλλάζουν στάση πιο εύκολα».
- Ενίσχυση της εκπαίδευσης, με στόχο τη δημιουργία κουλτούρας υπευθυνότητας από μικρή ηλικία. «Καθώς έχει αποδειχθεί και ερευνητικά -και ήταν το αντικείμενο της δικής μου διδακτορικής έρευνας- πως η ενίσχυση της γνώσης τόσο για τα περιβαλλοντικά προβλήματα όσο και συγκεκριμένα για το πρόβλημα της σπατάλης τροφίμων οδηγεί στην ανάπτυξη μιας πιο ευσυνείδητης καταναλωτικής συμπεριφοράς απέναντι στη σπατάλη τροφίμων».
- Νομικά και οικονομικά κίνητρα για επιχειρήσεις, «ώστε να δωρίζουν με μεγαλύτερη συχνότητα τρόφιμα που περισσεύουν αντί να πετούν τρόφιμα».
- Διαφάνεια και καλύτερη επισήμανση των ημερομηνιών λήξης, ώστε οι καταναλωτές να μπορούν να τις καταλαβαίνουν.
- Υποστήριξη καινοτομιών, όπως εφαρμογές που βοηθούν καταναλωτές να διαχειρίζονται τα τρόφιμά τους.
Ο Δρ Ζαχαράτος υπογραμμίζει ότι, πέρα από ηθική και περιβαλλοντική υποχρέωση, η μείωση της σπατάλης τροφίμων αποτελεί και κρίσιμο πυλώνα για την επίτευξη του Στόχου Βιώσιμης Ανάπτυξης 12 του ΟΗΕ, αναφορικά με την υπεύθυνη κατανάλωση και παραγωγή.
«Πρακτικά, αυτό σημαίνει ότι πρέπει να επανεξετάσουμε τον τρόπο που αγοράζουμε, μαγειρεύουμε και αποθηκεύουμε την τροφή μας, τόσο ως καταναλωτές όσο και ως κοινωνία» εξηγεί, καταλήγοντας εμφατικά ότι:
«Η κάθε ντομάτα που καταλήγει στα σκουπίδια δεν είναι απλώς ένα μεμονωμένο περιστατικό, αλλά σύμπτωμα ενός συστήματος που χρειάζεται επανεξέταση. Η αντιμετώπιση της σπατάλης απαιτεί πολιτικές πρωτοβουλίες, εκπαιδευτικά εργαλεία, συλλογική συμμετοχή και αλλαγή νοοτροπίας.
»Μόνο τότε θα μπορέσουμε να μιλήσουμε με ουσία για βιώσιμη ανάπτυξη -όχι ως σύνθημα, αλλά ως πράξη».
Μέλος του μητρώου
