Κόκκινα αυγά
Σύμβολα και ξόρκια
«Omne vivum ex ovo» (Η ζωή προέρχεται από το αυγό), έλεγαν οι Ρωμαίοι συμπυκνώνοντας σε μία φράση μια βαθύτατα ριζωμένη πίστη διαφόρων πολιτισμών ανά την υφήλιο, που περιγράφει την αρχή του σύμπαντος μέσα από ένα κοσμικό αυγό. Τα αυγά ως σύμβολα συνδέθηκαν με την αναγέννηση, τη νέα ζωή, το ξύπνημα της φύσης και μέσα από εορταστικές τελετουργίες της άνοιξης κατέλαβαν μια θέση στις λαϊκές παραδόσεις πολλών κοινωνιών.
Κατά τον λαογράφο Γ.Α. Μέγα, χρωματιστά αυγά, κυρίως κόκκινα, μνημονεύονται στην Κίνα, για εορταστικούς σκοπούς, ήδη από τον 5ο π.Χ. αιώνα και στην Αίγυπτο τον 10ο π.Χ. αιώνα. Αυτά τα προχριστιανικά σύμβολα της ζωής ενώθηκαν με τη σημειολογία του κόκκινου χρώματος από το αίμα της θυσίας του Χριστού και αποτελούν πλέον κομμάτι του εθιμοτυπικού των ημερών του Πάσχα.
Συμβολίζουν την Ανάσταση του Κυρίου, αφού, όπως σπάει το τσόφλι στη διαδικασία του τσουγκρίσματος, έτσι έσπασε και ο τάφος από τον οποίο βγήκε ο Χριστός, αλλά και την αναγέννηση του ανθρώπου και της ελπίδας.
Πότε ακριβώς ξεκίνησε το έθιμο κανένας δεν γνωρίζει. Σύμφωνα με άρθρο του Γρ. Ξενόπουλου στο περιοδικό Η Διάπλασις των παίδων, «λένε πως είναι από ένα θαύμα που έγινε στην Ιερουσαλήμ την ημέρα της Σταύρωσης. Τη στιγμή δηλαδή που οι Εβραίοι εφώναξαν “το αίμα αυτού –του Χριστού– εφ’ ημάς και επί τα τέκνα ημών”, στα σπίτια τους βάφτηκαν κόκκινα όλα τα τρόφιμα που είχαν για το Πάσχα, άρα και τ’ αυγά. Και για ενθύμηση αυτού του θαύματος οι χριστιανοί από τότε βάφουν τα πασχαλιάτικα αυγά τους κόκκινα».
Η κατανάλωσή τους ορίζει και το τέλος της νηστείας. Με το κόκκινο αυγό θεωρείται πως «ανοίγεται» το βουλωμένο με το αυγό της Τυρινής στόμα των πιστών. Με το κόκκινο αυγό θεωρείται πως «ανοίγεται» το βουλωμένο με το αυγό της Τυρινής στόμα των πιστών. Το αυγό της Τυρινής είναι αυτό που παίρνει μέρος στη «χάσκα», ένα παιχνίδι-τελετουργία για την αποτροπή των δαιμόνων. Κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού ένα καλοβρασμένο και καθαρισμένο αυγό δένεται με γερή κλωστή και κρεμιέται από ένα μακρύ και λεπτό ξύλο. Κάποιος αναλαμβάνει να το κρατά και να το κουνά, ενώ οι υπόλοιποι προσπαθούν με το στόμα να πιάσουν το αυγό που ταλαντώνεται. Όποιος το γραπώνει λέει «με τ’ αυγό το κλείνω (το στόμα), με τ’ αυγό να τ’ ανοίξω». Έτσι, το πρώτο αρτύσιμο φαγητό μετά τη Σαρακοστή πρέπει να είναι το αυγό, το οποίο τρώγεται πολλές φορές και πριν από την «απόλυση» της εκκλησίας, αφού το τσουγκρίσουν αμέσως μετά το «Χριστός Ανέστη».
Το έθιμο του τσουγκρίσματος έχει και μαντικό χαρακτήρα επειδή υπάρχει η πεποίθηση πως θα πάει καλά η χρονιά εκείνου που το αυγό του δεν έσπασε. Έχει όμως και αποτροπαϊκό χαρακτήρα, γι’ αυτό σε κάποια μέρη συνηθίζουν έπειτα από την Ανάσταση να σπάνε κόκκινα αυγά σταυρωτά στην πόρτα της εκκλησίας ή στο σήμαντρο για να πάρουν θεϊκή δύναμη και ευλογία. Αυτά τα αυγά θεωρείται πως μπορούν να μεταβιβάσουν τις δυνάμεις τους, τις ικανές να αποτρέψουν κάθε κακό σε όποιον τα φάει.
Τα αυγά βάφονται τη Μεγάλη Πέμπτη, που αποκαλείται και Κόκκινη Πέμπτη. Πιστεύεται δε ότι καταλληλότερη χρονική στιγμή είναι προτού ξεκινήσει η Θεία Ακολουθία, διότι «άμα ακουστούν οι καμπάνες, τα αυγά θα σπάσουν». Παλιά, που δεν υπήρχαν οι χημικές βαφές, χρησιμοποιούσαν για κόκκινη μπογιά κομματάκια από ένα είδος κόκκινου ξύλου (αιματόξυλο) ή «ριζάρι, κιννάβαρι και όξος», δηλαδή ερυθρόδανο ή αλιζάρι, κρεμέζι και ξίδι, όπως αναφέρει ο Παπαδιαμάντης στο διήγημα «Παιδική Πασχαλιά».
Το χρώμα των αυγών είναι βέβαια το κόκκινο, αλλά δεν αποκλείονται και τα άλλα χρώματα, όπως το κίτρινο, που δηλώνει την πίκρα για τη Σταύρωση του Χριστού, αλλά και το μπλε ή το μοβ, που συμβολίζουν το πένθος.
Ιδιαίτερη αξία έχει το πρώτο αυγό που θα βαφτεί. Το ονομάζουν «αυγό της Παναγίας» και το φυλάσσουν στο εικονοστάσι για έναν χρόνο. Με αυτό μπορούν να ξεματιάσουν, αλλά και να ξορκίσουν τα φυσικά φαινόμενα, όπως είναι το χαλάζι και οι πλημμύρες. Την επόμενη χρονιά θάβεται στα χωράφια για να αποκτήσει ο σπόρος τη ζωτική δύναμη του αυγού. Αν, πάλι, κρατηθεί για τρία χρόνια στο εικονοστάσι, ο κρόκος του γίνεται σαν το κεχριμπάρι και τότε το αυγό λέγεται «κρατητήρας» και παίζει τον ρόλο φυλαχτού.
Καλύτερα, για να φέρουν εις πέρας αυτή την αποστολή, θεωρούνται τα αυγά που γεννιούνται την ίδια τη Μεγάλη Πέμπτη από μαύρη κότα. Πρέπει να βάφονται χωριστά και πρώτα απ’ όλα, ονομάζονται «μεγαλοπεφτιάτικα» και διαθέτουν ισχυρές ιαματικές ιδιότητες. Υπάρχουν και τα «ευαγγελισμένα» αυγά που τα πάνε το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης στην εκκλησία για να διαβαστούν στα Δώδεκα Ευαγγέλια. Τα αφήνουν κάτω από την Αγία Τράπεζα ως την Ανάσταση, οπότε τα παίρνουν και τα βάζουν στις ρίζες των δέντρων, για να έχουν πλούσια καρποφορία.
Τα υπόλοιπα βαμμένα αυγά μπαίνουν στα τσουρέκια και δίνονται ως δώρο σε βαφτιστήρια και κουμπάρους, σε φίλους και παιδιά. Όσα μένουν στο σπίτι βρίσκουν τον δρόμο τους στα πασχαλινά τραπέζια, που ξεκινούν με έναν μικρό αγώνα: αυτόν της εύρεσης του πιο γερού αυγού, ένα παιχνίδι που αφήνει πίσω του μπόλικα σπασμένα αυγά, γεγονός που δίνει ώθηση στη φαντασία της νοικοκυράς για πολλές παρασκευές με δαύτα, από σαλάτες έως πίτες. Και έτσι το γαϊτανάκι των εθίμων στροβιλίζεται μέσα στον χρόνο, συμπαρασύροντας ό,τι καινούργιο έχει να φέρει η κάθε εποχή, από σύμβολα και ξόρκια μέχρι συνταγές.
Από το βιβλίο της Μελίσσας Στοΐλη «Και διηγώντας τα… να τρως», Εκδόσεις Κίχλη
Μέλος του μητρώου
