Αν και τα βλέπουμε σπάνια, αυτά τα μικρά αλλά θορυβώδη έντομα κάνουν αισθητή την παρουσία τους με το χαρακτηριστικό τερέτισμά τους και αποτελούν ένα γοητευτικό κομμάτι της μεσογειακής φύσης. Εκτός από σύμβολα του ελληνικού καλοκαιριού, όμως, αυτά τα πλάσματα διαθέτουν συναρπαστικά χαρακτηριστικά που εξηγούν το αποτύπωμα που έχουν αφήσει όχι μόνο στον δικό μας πολιτισμό, αλλά και σε πολλές άλλες κουλτούρες ανά την υφήλιο.
Ας ξεκινήσουμε όμως από τα βασικά: «Τζιτζίκια» ή «τζίτζικες» αποκαλούνται διάφορα είδη εντόμων από την οικογένεια των Τεττιγιδών, ονομασία που προέρχεται από τη λέξη «τέττιξ» («τζίτζικας» στα αρχαία ελληνικά). Τα μέλη αυτής της οικογένειας, η οποία αριθμεί πάνω από 3.000 είδη, απαντώνται σχεδόν σε όλες τις ηπείρους του πλανήτη, εκτός από την Ανταρκτική, και εμφανίζουν μεγάλη ποικιλία ως προς την εξωτερική τους εμφάνιση, τον κύκλο ζωής και τις συνήθειές τους.
Ακολουθούν 8 ενδιαφέροντα πράγματα που μπορεί να μην γνωρίζατε για τα συμπαθέστατα τζιτζίκια.
1. Επιβιώνουν κάτω από τη γη για χρόνια
Ο πασίγνωστος μύθος του Αισώπου «Τζίτζικας και Μέρμηγκας» εμφανίζει τα τζιτζίκια ως ανέμελους «χαραμοφάηδες» που κοιτάνε μόνο την καλοπέρασή τους χωρίς καμία πρόνοια για το μέλλον. Στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για αληθινούς μαχητές της ζωής, που περνάνε χρόνια κάτω από το έδαφος ως νύμφες, μέχρι τη στιγμή που θα αναδυθούν ως ενήλικα έντομα για να διαιωνίσουν το είδος τους. Τα περισσότερα είδη έχουν κύκλο ζωής από 2-5 χρόνια, ωστόσο υπάρχουν κάποια στη βόρεια Αμερική (τα επονομαζόμενα «περιοδικά τζιτζίκια») που μπορεί να περάσουν έως και 17 χρόνια κάτω από τη γη μέχρι να εμφανιστούν μαζικά, κατακλύζοντας περιοχές των ΗΠΑ.
2. Ζουν μόλις λίγες εβδομάδες ως ενήλικα
Τόσο τα αρσενικά όσο και τα θηλυκά τζιτζίκια πεθαίνουν μέσα σε λίγες εβδομάδες αφότου αναδυθούν από το έδαφος. Αν και διαθέτουν στοματικά όργανα και μπορούν να καταναλώσουν ορισμένα φυτικά υγρά για τροφή, η ποσότητα που προσλαμβάνουν είναι πολύ μικρή και το φυσικό προσδόκιμο ζωής τους ως ενήλικα έντομα είναι μικρότερο από δύο μήνες. Τον Ιούλιο ή τον Αύγουστο, τα θηλυκά γεννούν αβγά μέσα σε κοιλότητες στα δέντρα. Από τα αβγά βγαίνουν οι προνύμφες, οι οποίες κατεβαίνουν από τα δέντρα, σκάβουν λαγούμια μέσα στη γη και εγκλιματίζονται στο νέο τους σκοτεινό σπίτι, μέχρι να φτάσει η στιγμή να ξαναβγούν στον ήλιο.
3. Μόνο τα αρσενικά τζιτζίκια τραγουδούν
Το χαρακτηριστικό τραγούδι των τζιτζικιών παράγεται μόνο από τα αρσενικά, ως τρόπος προσέλκυσης των θηλυκών. Κάθε είδος έχει τον δικό του ερωτικό κάλεσμα, που μπορεί να ποικίλει από μια αλληλουχία σιγανών «κλικ» μέχρι ένα ισχυρό βουητό. Και τα δύο φύλα διαθέτουν όργανα στο μπροστινό μέρος της κοιλιάς τους που αποκαλούνται τύμπανα, με τα οποία ακούνε τους ήχους, ωστόσο τα αρσενικά απενεργοποιούν τα δικά τους κατά τη διάρκεια του καλέσματος, ώστε να προστατευτεί η ακοή τους. Σε πολλές περιπτώσεις, τα αρσενικά τζιτζίκια σχηματίζουν εκκωφαντικές χορωδίες που φαίνεται να έχουν διπλό όφελος: από τη μια προσελκύουν πιο εύκολα τα θηλυκά λόγω της έντασής τους, και από την άλλη μπερδεύουν τους θηρευτές που προσπαθούν να εντοπίσουν την πηγή του τερετίσματος.
4. Μπορούν να παράγουν ήχο έντασης έως και 120 ντεσιμπέλ
Το τραγούδι των αρσενικών τζιτζικιών παράγεται από ειδικές «ηχητικές συσκευές» ανάμεσα στον θώρακα και την κοιλιά τους και περιλαμβάνουν μια λεπτή μεμβράνη, η δόνηση της οποίας προκαλεί το τερέτισμα. Το σώμα ενός τζιτζικιού μπορεί να παρομοιαστεί με βιολί ή με κιθάρα, καθώς μεγάλο μέρος του αποτελείται από κενές, γεμάτες αέρα κοιλότητες που ενισχύουν σημαντικά τον παραγόμενο ήχο. Σε ορισμένα είδη, η ένταση του τραγουδιού μπορεί να φτάσει μέχρι και τα 120 ντεσιμπέλ, ειδικά αν μετρηθεί από κοντά, εξασφαλίζοντας στα πλάσματα αυτά μια θέση ανάμεσα στα πιο θορυβώδη έντομα του πλανήτη!
5. Είναι μετρ του καμουφλάζ
Ίσως έχετε αναρωτηθεί στο παρελθόν πώς γίνεται το καλοκαίρι να ακούμε συνεχώς τα τζιτζίκια, αλλά να μην τα βλέπουμε σχεδόν ποτέ. Η αλήθεια είναι πως αυτά τα έντομα χρησιμοποιούν ποικίλες στρατηγικές για να αποφύγουν τα ανεπιθύμητα βλέμματα, όπως π.χ. αυτά των αρπακτικών πουλιών που κυνηγούν με την όραση. Τα μεγαλύτερα τζιτζίκια μπορούν να πετάξουν γρήγορα για να αποδράσουν όταν εντοπίζουν κίνδυνο. Πολλά είδη διαθέτουν εξαιρετικά αποτελεσματικό καμουφλάζ, με χρώματα και μοτίβα που τα βοηθούν να «γίνονται ένα» με τον κορμό των δέντρων και ημιδιαφανή φτερά που διακρίνονται δύσκολα. Τέλος, ορισμένα είδη τζιτζικιών προσποιούνται ότι είναι νεκρά όταν απειλούνται.
6. Είναι ακίνδυνα έντομα
Τα τζιτζίκια είναι ακίνδυνα για το είδος μας, αφού ούτε τσιμπάνε ούτε μεταφέρουν ασθένειες. Αν και συνήθως μας αποφεύγουν, μπορεί περιστασιακά να μπερδέψουν κάποιο ανθρώπινο χέρι με κλαδί φυτού και να προσπαθήσουν να τραφούν, με αποτέλεσμα ένα ενοχλητικό «δαγκωματάκι». Στις περισσότερες περιοχές του πλανήτη δεν επηρεάζουν τη χλωρίδα, ωστόσο σε περιπτώσεις που αναδύονται από το έδαφος μαζικά (όπως στα περιοδικά είδη με κύκλο ζωής 17 χρόνια), ορισμένα δέντρα που φιλοξενούν μεγάλους αριθμούς μπορεί να εξασθενήσουν και να χάσουν μερικά κλαδιά.
Αν και ο ήχος που παράγουν τα συγκεκριμένα έντομα είναι αρκετά δυνατός, σύμφωνα με το αμερικανικό Κέντρο Πρόληψης και Ελέγχου Ασθενειών (CDC) στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων δεν απειλεί την ανθρώπινη ακοή, αφού θα έπρεπε να υπάρχει παρατεταμένη και επαναλαμβανόμενη έκθεση σε πολύ μικρή απόσταση για να προκληθεί μόνιμη βλάβη. Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι το τραγούδι των τζιτζικιών μπορεί, σε μερικές περιπτώσεις, να επιδεινώσει τα συμπτώματα ανθρώπων με εμβοές ή ευαισθησία στους ήχους, οπότε προτείνεται η απομάκρυνση από την πηγή του θορύβου.
7. Είναι πολύτιμα για τα οικοσυστήματα
Τα τζιτζίκια βοηθούν τα οικοσυστήματα που τα φιλοξενούν με πολλούς τρόπους. Εκτός από δείκτες της περιβαλλοντικής υγείας και σημαντικό κομμάτι της τροφικής αλυσίδας, το σκάψιμο που κάνουν ως νύμφες συμβάλλει στον αερισμό του εδάφους και την καλύτερη απορρόφηση νερού από αυτό. Όταν πεθαίνουν στο τέλος του κύκλου ζωής τους, τα σώματά τους αποσυντίθενται και εμπλουτίζουν το έδαφος με θρεπτικά συστατικά, ενισχύοντας την ανάπτυξη φυτών και μικροοργανισμών.
8. Έχουν αφήσει τη «σφραγίδα» τους σε πολλούς πολιτισμούς
Μέσα στους αιώνες, τα τζιτζίκια και το μοναδικό τους τραγούδι έχουν αποτελέσει πηγή έμπνευσης για πολλούς λαούς ανά την υφήλιο. Σε ορισμένους ασιατικούς πολιτισμούς, αποτελούν σύμβολο της αναγέννησης, της μεταμόρφωσης και της αθανασίας, με ισχυρή παρουσία στη λογοτεχνία και την τέχνη. Στη Γαλλία, η περιοχή της Προβηγκίας έχει ανακηρύξει το τζιτζίκι ως μασκότ της, που απεικονίζεται περήφανα ως γούρι σε κεραμικά και υφάσματα. Στη Νέα Ζηλανδία, μια πόλη έχει πάρει το όνομά της από τη λέξη των Μαορί για το τζιτζίκι («Kihikihi») και η κεντρική της πλατεία είναι διακοσμημένη με ένα άγαλμα του εντόμου.
Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι αναφορές για τους τζίτζικες στην Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, που μας δίνουν δύο διαφορετικούς μύθους για το πώς γεννήθηκαν.
Σύμφωνα με τον μύθο που διαβάζουμε στον «Φαίδρο» του Πλάτωνα, τα έντομα αυτά υπήρξαν κάποτε άνθρωποι. Όταν γεννήθηκαν οι Μούσες και ακούστηκε για πρώτη φορά στον κόσμο το τραγούδι, κάποιοι από αυτούς μαγεύτηκαν τόσο που ξέχασαν τις βιολογικές τους ανάγκες και πέθαναν από πείνα και δίψα. Από αυτούς γεννήθηκαν έπειτα οι τζίτζικες, που περνούν ολόκληρη τη ζωή τους τραγουδώντας ως την ώρα του θανάτου τους. Τότε επιστρέφουν στις Μούσες και τους «δίνουν αναφορά» για το ποιοι άνθρωποι τις τιμούν και ποιοι όχι.
Με το τζιτζίκι είναι συνδεδεμένος και ο μύθος του Τιθωνού. Ο Τιθωνός ήταν θνητός που είχε λάβει το δώρο της αθανασίας από τους θεούς μετά από παράκληση της ερωτευμένης μαζί του Ηούς, η οποία όμως ξέχασε να ζητήσει να παραμείνει και νέος. Όταν λοιπόν ο Τιθωνός έφθασε σε προχωρημένα γηρατειά, η Ηώς, που ως θεά ήταν αθάνατη και πάντα νέα, δεν άντεχε πια να τον βλέπει. Τότε οι θεοί τον λυπήθηκαν και τον μεταμόρφωσαν σε ένα ζαρωμένο έντομο που μιλά ακατάπαυστα, το τζιτζίκι.
Μέλος του μητρώου
