H Λητώ (δωρικά Λατώ > ρωμαϊκά Λατόνα) ήταν κόρη του Τιτάνα Κοίου και της Φοίβης (Σελήνης) – εξ ου και Φοίβος ο Απόλλων.
Η καταγωγή της ήταν Κω Δωδεκανήσων. Από εκεί έγινε η κύρια θεότητα στην Λυκία Μικράς Ασίας. Το ιερό της, το Λητώον, ένωνε τις πόλεις-κράτη της Λυκίας σε μια από τις πρώτες ομοσπονδίες του κόσμου!
Η ἐρικῦδής (< κῦδος = πολυδοξασμένη), ἠύκομος (με ξανθή κόμη) και καλλιπάρῃος (με όμορφες παρειές, μάγουλα) Λητώ πώς να μη γίνει η αγαπημένη του υπέρτατου θεού Δία, ο οποίος την κατέκτησε μεταμορφώνοντας την σε ορτυγία = ορτυξ, ορτύκι, ένα αποδημητικό πτηνό που καλύπτει πολύ μεγάλες αποστάσεις πετώντας… Ήξερε γιατί… Η θεά της Λυκίας έσμιξε με τον Δία και μάλιστα κυοφορούσε δύο έμβρυα – έχουμε συνηθίσει να τα λέμε δίδυμα. Έσπευσε στον Όλυμπο να του το πει. Αλλά όταν η Ήρα έμαθε ότι η Λητώ ήταν έγκυος από τον Δία, απαγόρευσε να γεννήσει σε οποιοδήποτε μέρος κάτω από τον ήλιο.
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ:
Το όνομα Λητώ ευρίσκεται στις μυκηναϊκές δέλτους: rato / Lato / ratijo / Latios.
Γι’ αυτό και το όνομά της Λητούς ετυμολογείται από την λήθη < ρίζα ληθ-, λητ- > led, leth = νύχτα ως κόρη της Σελήνης, αδελφή της Αστερίας) > λυκιακή λέξη lada = σύζυγος, κλπ. Η Λητώ είναι το σύμβολο της μάνας, που ξεχνά τα βάσανα που τράβηξε για να γεννήσει τα παιδιά της και συγχωρεί, ακόμη και όσους δεν την βοήθησαν να γεννήσει.
Για να μην την συμβεί κανένα κακό, ο Ζευς παρακάλεσε τον αδελφό του Ποσειδώνα να κτυπήσει με την κοσμική τρίαινά του το βουνό και να χαραχτεί δρόμος διαφυγής της, που να μην τον ξέρει η Ήρα. Πράγματι τότε χαράχτηκε η χαράδρα, δια μέσου διέφυγε η έγκυος Λητώ, γρήγορα σαν επί ίππου. Γι’ αυτό ο ποταμός ονομάσθηκε Ενιππέας. Στάθηκε για ξεκούραση σε ένα μέρος, που πήρε τιμητικά το όνομά της και ακόμη λέγεται Λητόχωρο (γι’ αυτό και είναι ιστορική ανορθογραφία να γράφεται Λιτόχωρο). Αλλά ούτε εκεί θα ήταν ήρεμη για την γέννα, αφού ήταν κάτω από τον Όλυμπο, την κατοικία των θεών. Οι κάτοικοι του Λητοχώρου Πιερίας, την έβαλαν σε ένα πλοίο και την άφησαν σε μια ακτή της Αττικής. Εκεί την έπιασαν οι πόνοι. Έλυσε την ζώνη για να γεννήσει και εκεί ιδρύθηκε ο ναός του Ζωστήρος. (Παράδοση που συνέχισαν και οι χριστιανοί με την Αγία Ζώνη της Παναγίας). Αλλά τότε έγινε ένας μεγάλος σεισμός και βούλιαξε η περιοχή – και σήμερα λέγεται Βουλιαγμένη. Οι κάτοικοι ζήτησαν χρησμό που τους είπε την απαγόρευση της Ήρας… Έτσι την ξαναέβαλαν σε πλοίο, και αρμένιζε το πέλαγος… Καμμιά στεριά δεν την δεχόταν…
Περιπλανήθηκε και έφτασε μέχρι και την πατρίδα της την Λυκία… Ούτε και εκεί έγινε δεκτή… Όταν η έγκυος πήγε να πιει νερό να ξεδιψάσει από μια λίμνη, οι κάτοικοι της το απαγόρευσαν, φοβούμενοι την ρητή απαγόρευση… Μάλιστα ανακάτεψαν τον βυθό της λίμνης και το νερό έγινε λάσπη για να μην πει… Τότε η Λητώ τους μεταμόρφωσε σε βατράχια, ώστε να ζουν για πάντα καταδικασμένοι στα λασπώδη νερά των ποταμών και των λιμνών…
Η περιπλάνηση συνεχίζεται… Κρήτη, Θράκη… Η γυναίκα ρωτούσε αν κάποια χώρα θα ήθελε να γίνει η πατρίδα του γιου της. Αλλά όλες οι χώρες έτρεμαν από φόβο, κανείς δεν τολμούσε! Η ετοιμόγεννη κοντεύει να πεθάνει… Και τότε ο Ζευς προστάζει, πάλι με την βοήθεια του Ποσειδώνος, να φανερωθεί μια νέα γη, μια νέα στεριά, όπου θα φιλοξενούσε την Λητώ και θα μπορούσε να γεννήσει με την ησυχία της… Πράγματι, ο Ποσειδών κτυπά τον βυθό της θάλασσας, και μια άδηλη (αφανέρωτη) γη ξεκολλά από τον βυθό και εμφανίζεται να πλέει στο κέντρο του Αιγαίου! Άρα δεν ήταν στεριά και άρα δεν ίσχυε γι’ αυτήν η απαγόρευση της Ήρας! Γι’ αυτό και ονομάζεται Δήλος!
Είναι μάλιστα δεμένη με τον βυθό, με αδαμάντινες[2] αλυσίδες, για να είναι εντελώς στέρεη. Αλλά η Ήρα κρατά την θεά του τοκετού, Ειλειθυΐα, στον Όλυμπο. Χωρίς την βοήθειά της δεν γεννιόταν κανένα μωρό! Οι «καλύτερες από τις θεές» (Θέμις, Διώνη, Αμφιτρίτη, Ρέα) αγνόησαν την απαγόρευση και συγκεντρώθηκαν γύρω από την Λητώ. Για βοήθεια ήλθε και η Λητώ η Υπερβορεια.
Αλλά ούτε κι αυτές δεν μπορούσαν να βοηθήσουν στην κοσμική γέννα που θα ερχόταν! Οι θεές έστειλαν την Ίριδα στον Όλυμπο, η οποία συναντήθηκε κρυφά με την Ειλειθυΐα και της έδωσε ένα πολύτιμο περιδέραιο για να έλθει να βοηθήσει. Μόνο μετά από 9 ημέρες οι θεοί έπεισαν την Ήρα ότι δεν συντρέχει κανένας λόγος να κρατά την Ειλειθυΐα στο βουνό, γιατί έτσι δεν γεννιούνται μωρά στην Ελλάδα, ενώ η Λητώ θα είχε πεθάνει τόσες μέρες ετοιμόγεννη και με τόση ταλαιπωρία! Όμως ο θείος Νους είχε άλλο σχέδιο: Και εκεί πάνω στο πλωτό νησί, η Λητώ γεννά πρώτα το κορίτσι. Η πλάτη της ήταν ακουμπισμένη στο όρος Κύνθος, στην όχθη της Κυκλικής Λίμνης και κρατούσε μια δάφνη και μια ελιά – “θαλλὸν ἱερὸν ἐλαίας, Λατοῦς ὠδῖνα”. Αλλά το άλλο μωρό δεν έβγαινε – δεν ήταν η ώρα του! Τότε η θεά παρακάλεσε την κόρη της να βοηθήσει. Αυτή κάνει μια άρτια τομή – γι’ αυτό και ονομάσθηκε Άρτεμις (και κακώς την λέμε «καισαρική») – και έτσι γεννιέται ο Απόλλων, αυτός που παρ’ ολίγον να απολεσθεί, να χαθεί… Πριν από την γέννηση, εμφανίσθηκε διοσημία: οι Μαιονικοί κύκνοι πέταξαν επτά φορές γύρω από την Δήλο «επειδή ο Απόλλων γεννήθηκε επταμηνίτικο» από την ταλαιπωρία…
Ενώπιον αυτού του θεϊκού κοσμοϊστορικού συμβάντος, τα άλλα νησιά του Αιγαίου, μετακινήθηκαν και έκαναν έναν κύκλο γύρω από την Δήλο, για να την προστατέψουν και ονομάσθηκαν… Κυκλάδες…
Όλος ο μύθος δεν είναι παρά ένας μεγάλος γεώμυθος, που μας μιλάει για τις μεγάλες γεωλογικές αναταραχές που συνέβαιναν στο Αιγαίο, την εποχή των ηφαιστείων…
Νέα βάσανα ήλθαν όμως για την Λητώ… Ο Ποσειδών διεκδίκησε το νέο νησί για δικό του, αφού αυτός το ανέδυσε από την θάλασσα… Στην φιλονικία τους κέρδισε η Λητώ, δίνοντάς του την Καλαυρία (νυν νήσος Πόρος Σαρωνικού). Στην Δήλο η λατρεια της ήταν μεγάλη. Υπήρχε μεγάλος ναός αφιερωμένος σε αυτήν. Και γι’ να μείνει στην θύμηση όλων αυτή η αλληλέγγυα συμπεριφορά των νησιών του Αιγαίου, ιδρύθηκε μια νέα αμφικτυονία ελληνικών πόλεων-κρατών, με κέντρο την Δήλο… Που πολύ αργότερα οι Αθηναίοι θα μετατρέψουν σε Δηλιακή Συμμαχία…
Λυρικούς ύμνους προς τιμήν της Λητούς έγραψε ο Θράκας μουσικό και ποιητή Φιλάμμων, υιός του Απόλλωνος.
Η Λητώ έγινε το αρχέτυπο της Μητέρας Θεάς που τιμάται για τα παιδιά. Λατρευόταν επίσης ως προστάτιδα της γονιμότητος, νοσοκόμα και τροφός. Η θεά λατρευόταν με τα επίθετα Κοιογένεια, Φυστίη, Εκδυσία, κ.ά. Συχνάκις λατρευόταν παράλληλα με τα δυο παιδιά της.
Λητώα – ιερά της Λητούς – αναφέρονται σε πολλές περιοχές: Στον Ζωστήρα Αττικής, το Άργος, τα Μέγαρα, την Σπάρτη Λακωνίας, την Τανάγρα Βοιωτίας, τους Δελφούς, το Αρτεμίσιο Ρόδου, την Μαντίνεια Αρκαδίας, την Φαιστό Κρήτης, στην Ορτυγία, την Λατώρεια Λυδίας, την Ξάνθο Λυκίας, κ.ά.
Μέλος του μητρώου
