Το αρχαιότερο ιερό του κόσμου βρίσκεται απέναντι από το Κουφονήσι - «Ξαναγράφεται» η προϊστορία

Ο πολιτιστικός του πλούτος και τα ευρήματα από την περιοχή ξεκίνησαν να βγαίνουν στο φως τη δεκαετία του ’60, όταν έφτασε στην Κέρο για πρώτη φορά ο καθηγητής του πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ, Κόλιν Ρένφριου. Φέτος το καλοκαίρι όμως από τις 14 Ιουλίου το κοινό έχει τη δυνατότητα να θαυμάσει τμήματα του αρχαιολογικού θησαυρού από κοντά, στο παλιό δημοτικό σχολείο στο Κουφονήσι και να μάθει πως «ξαναγράφεται» η προϊστορία.

Τεσσερισήμισι χιλιάδες χρόνια πριν, το Δασκαλιό ήταν το νοτιοδυτικό ακρωτήριο της Κέρου (τα δύο νησιά τότε ήταν ενωμένα). Εκεί, λοιπόν, σ’ αυτό το σημαντικό κέντρο του Κυκλαδικού πολιτισμού της πρώιμης Εποχής του Χαλκού, φαίνεται πως ξεκίνησαν όλα. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, πως πρόκειται για μια από τις σημαντικότερες προϊστορικές θέσεις παγκοσμίως. Τελετουργίες άγνωστες λάμβαναν χώρα εκεί πριν από 4.500 χρόνια. Σπασμένα ειδώλια με περίεργα σημάδια χαραγμένα πάνω τους, ένα νησί φυσική πυραμίδα που καλύφθηκε με ναξιώτικη πέτρα και έμοιαζε να βγαίνει από τη θάλασσα, είναι μερικά μόνο από τα στοιχεία που επιβεβαιώνουν ότι η Κέρος αποτελούσε σημαντικό κέντρο των Κυκλάδων στην τρίτη χιλιετία π.Χ..

Οι τυχεροί είναι οι κάτοικοι και οι επισκέπτες του Κουφονησίου, αφού στο παλιό δημοτικό σχολείο του νησιού λειτουργεί η έκθεση «Δες ΑΠΕΝΑΝΤΙ… έναν οικισμό στην Κέρο 4.500 χρόνια πριν».

Εκεί στο παλιό σχολείο, ο χώρος έχει διαμορφωθεί για να φιλοξενήσει... όλη την ανασκαφή. Ο επισκέπτης έχει την τύχη να δει φωτογραφίες από τη σκληρή δουλειά των αρχαιολόγων σε Κέρο και Δασκαλιό, τις δυσκολίες από τις καιρικές συνθήκες που αντιμετώπισαν, αλλά και τα χαμόγελα της... ανακάλυψης. Προχωρώντας στην κύρια αίθουσα γίνεται μάρτυρας της ιστορίας ή καλύτερα της προϊστορίας, καθώς πολύτιμα αντικείμενα που ανακάλυψαν κατά τις ανασκαφές οι αρχαιολόγοι βρίσκονται εκεί. Τμήματα πήλινων αγγείων, κεραμικά ακροφύσια φυσερού, μολύβδινα κυλινδρικά αντικείμενα, καθώς και κυκλαδικά ειδώλια.

Ολα όσα έφεραν στο φως από το 2006 το Cambridge Keros Project της Βρετανικής Σχολής Αθηνών με συνδιευθυντές τους Κόλιν Ρένφριου και Μάικλ Μπόιντ, το Ινστιτούτο Κύπρου, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και το υπουργείο Πολιτισμού.

Κόλιν Ρένφριου: Ενας θρύλος της αρχαιολογίας -Από λόρδος έγινε Κυκλαδίτης
Συγκινημένος, ο συνδιευθυντής των ανασκαφών στην Κέρο και το Δασκαλιό Κόλιν Ρένφριου στα εγκαίνια της έκθεσης έδωσε το στίγμα της σπουδαιότητας όσων ανακάλυψε η ομάδα του στην Κέρο και το Δασκαλιό. «Βρήκαμε σπουδαία πράγματα, σπουδαία σπουδαία ίχνη για την τρίτη χιλιετηρίδα προ Χριστού. Είναι σημαντικά για την αρχαιολογία όχι μόνο της Ευρώπης, αλλά και του κόσμου».

Στη συνέχεια αναφέρθηκε στο γρίφο που καλούνται πλέον να λύσουν οι αρχαιολόγοι. Τι συνέβαινε στην Κέρο; «Ηταν ένα ιερό, το πρώτο ιερό στη θάλασσα, αλλά δεν ξέρουμε ποιες θεότητες λάτρευαν εκεί, καθώς μιλάμε για την προϊστορία και δεν ξέρουμε περισσότερα, παρά μόνο ό,τι στοιχεία μας δίνει η αρχαιολογία».

Γεννημένος στις 25 Ιουλίου 1937 στο Στόκτον ον Τις της Σκοτίας είναι ένας από τους πιο διακεκριμένους αρχαιολόγους του Κέιμπριτζ και ερευνητές στον κόσμο με ειδικότητα στην προϊστορία. Το 1963 έφτασε πρώτη φορά στο Κουφονήσι για να δει την Κέρο από κοντά και τελικά ταυτίστηκε με την ανασκαφή.

Το μυστήριο της τελετουργίας -Τι συνέβη πριν 4.500 χρόνια πριν

Τι ήταν αυτό που έκανε τους ανθρώπους πριν από 4.500 χρόνια να πηγαίνουν στον Κάβο της Κέρου. Γιατί ταξίδευαν από τα νησιά και την ηπειρωτική χώρα για να εναποθέσουν εκεί τα ήδη σπασμένα ειδώλια; Πόσο σημαντικό ήταν να συμμετέχουν στις τελετουργίες του νησιού; Ποια θεότητα λάτρευαν;
Οπως ανέφερε και ο καθηγητής Ρένφριου το πρωί της Κυριακής 14 Ιούλιου σε δημοσιογράφους στο Κουφονήσι «η σημασία του νησιωτικού ιερού της Κέρου ως το πρώτο σημαντικό θρησκευτικό κέντρο στο Αιγαίο της Εποχής του Χαλκού ενισχύεται από τα ευρήματα στην εγκατάσταση του Δασκαλιού. Οι κύριες τελετουργικές εναποθέσεις σπασμένων μαρμάρινων ειδωλίων και αγγείων, καθώς και κεραμικών αγγείων πραγματοποιούνταν στον Κάβο της Κέρου. Ήταν σαφώς το σημαντικότερο τελετουργικό κέντρο των Κυκλάδων στο κέντρο του Αιγαίου από τις αρχές της 3ης χιλιετίας π. Χ., αναμφισβήτητα κάπου 500 χρόνια νωρίτερα από οποιοδήποτε άλλο τελετουργικό κέντρο στο προϊστορικό Αιγαίο».

Το τρίγωνο της Κέρου
Μιλώντας στους δημοσιογράφους που συμμετείχαν στην αποστολή ο αρχαιολόγος ανέφερε χαρακτηριστικά «όταν συγκεντρώνεται κάπου κόσμος και ξαναπηγαίνει και ξαναπηγαίνει, τότε σημαίνει πως στην περιοχή γίνονται πράγματα». Πρόσθεσε μάλιστα «οι άνθρωποι έφταναν στην Κέρο για να γιορτάσουν, για να λάβουν μέρους σε μία τελετουργία, χωρίς όμως να είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε τι ακριβώς έκαναν». Μία από τις υποθέσεις των αρχαιολόγων είναι πως οι άνθρωποι έφταναν στο «Τρίγωνο της Κέρου» και ακολουθούσαν μία συγκεκριμένη διαδικασία.

Αφού εναπόθεταν τα σπασμένα ειδώλια στο νησί, στη συνέχεια πιθανότατα το τελετουργικό περιελάμβανε μουσική και κρασί. «Στην ανασκαφή εντοπίσαμε πολλά δοχεία κρασιού και παράλληλα υπενθυμίζουμε πως στην Κέρο είχαν εντοπιστεί συγκεκριμένα ειδώλια, όπως ο αρπιστής. Αυτά τα στοιχεία μας κάνουν να υποθέτουμε τη διαδικασία της τελετουργίας».

Ωστόσο δεν μπορούν οι ερευνητές να γνωρίζουν την περιοδικότητα που οι τελετουργίες λάμβαναν χώρα στο νησί. «Δεν γνωρίζουμε αν οι αποθέσεις των ειδωλίων γινόταν κάθε χρόνο, νωρίτερα, κάθε δύο χρόνια ή υπήρχαν συγκεκριμένες ημερομηνίες που πραγματοποιούσαν το τελετουργικό. Θα μπορούσε να συνδέεται και με κάτι άλλο, όπως αγώνες».

Ο καθηγητής Ρένφριου απαντώντας σε ερώτηση του iefimeirda αν οι επισκέπτες του νησιού τοποθετούσαν στα σπασμένα αντικείμενα σε συγκεκριμένα σημεία του ορίζοντα (βοράς, νότος), είπε πως ήταν ένα στοιχείο που είχε απασχολήσει την έρευνα, καθώς θα έδινε σημαντικές πληροφορίες, ωστόσο δεν κατάφεραν να βρουν κάτι που θα τους οδηγούσε σε ασφαλή συμπεράσματα.

Αφού εναπόθεταν τα σπασμένα ειδώλια στο νησί, στη συνέχεια πιθανότατα το τελετουργικό περιελάμβανε μουσική και κρασί. «Στην ανασκαφή εντοπίσαμε πολλά δοχεία κρασιού και παράλληλα υπενθυμίζουμε πως στην Κέρο είχαν εντοπιστεί συγκεκριμένα ειδώλια, όπως ο αρπιστής. Αυτά τα στοιχεία μας κάνουν να υποθέτουμε τη διαδικασία της τελετουργίας».

Ωστόσο δεν μπορούν οι ερευνητές να γνωρίζουν την περιοδικότητα που οι τελετουργίες λάμβαναν χώρα στο νησί. «Δεν γνωρίζουμε αν οι αποθέσεις των ειδωλίων γινόταν κάθε χρόνο, νωρίτερα, κάθε δύο χρόνια ή υπήρχαν συγκεκριμένες ημερομηνίες που πραγματοποιούσαν το τελετουργικό. Θα μπορούσε να συνδέεται και με κάτι άλλο, όπως αγώνες».

Ο καθηγητής Ρένφριου απαντώντας σε ερώτηση του iefimeirda αν οι επισκέπτες του νησιού τοποθετούσαν στα σπασμένα αντικείμενα σε συγκεκριμένα σημεία του ορίζοντα (βοράς, νότος), είπε πως ήταν ένα στοιχείο που είχε απασχολήσει την έρευνα, καθώς θα έδινε σημαντικές πληροφορίες, ωστόσο δεν κατάφεραν να βρουν κάτι που θα τους οδηγούσε σε ασφαλή συμπεράσματα.

Τα ειδώλια έφταναν σπασμένα στην Κέρο -Το μυστήριο με τα σημάδια

Ο αρχαιολόγος είπε πως από την έρευνα προέκυψε κάποια από τα σπασμένα ειδώλια κολλάνε, όχι όμως όλα. Σημαντικό στοιχείο είναι πως όλα τα σπασμένα αντικείμενα που εντοπίστηκαν, είχαν σπάσει από τους ανθρώπους που τα μετέφεραν και όχι από την έντονη δραστηριότητα αρχαιοκαπήλων που είχαν λεηλατήσει το νησί, κυρίως στο βόρειο τομέα έως το 1960.

«Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγουμε είναι πως τα έσπαζαν αλλού και τα μετέφεραν έτσι στην Κέρο. Ενδεχομένως να ήταν αντικείμενα που χρησιμοποιούσαν σε τελετουργίες που λάμβαναν χώρα στα νησιά τους και στη συνέχεια έφερναν τμήματα αυτών στο ιερό του Αιγαίου. Τα περισσότερα από τα ειδώλια που έχουν βρεθεί είναι γυναικεία, ωστόσο δεν βοηθούν στην έρευνα για το θεό ή τη θεά στον/στην οποίο/α γινόταν η αφιέρωση».

«Βρήκαμε σπουδαία πράγματα, σπουδαία σπουδαία ίχνη για την τρίτη χιλιετηρίδα προ Χριστού. Είναι σημαντικά για την αρχαιολογία όχι μόνο της Ευρώπης, αλλά και του κόσμου».

Σε αρκετά από τα αγγεία που βρέθηκαν στην ανασκαφή υπάρχουν κάποια «σημάδια», τα οποία δεν συνηθίζονταν, ωστόσο οι αρχαιολόγοι εκτιμούν πως δεν είναι ούτε τυχαία, ούτε ασήμαντα. Οι ίδιοι τα χαρακτηρίζουν «σημεία κεραμέων» και στην κεραμική του Δασκαλιού έχουν εντοπισθεί «34». Οι ερευνητές δεν μπορούν με βεβαιότητα να απαντήσουν ποια είναι η πραγματική σημασία τους. Δηλώνει τη χωρητικότητα, το περιεχόμενο, την ταυτότητα του δημιουργού, την προέλευση ή τον προορισμό του αγγείου; Ολα αυτά παραμένουν ένα μυστήριο.

Επισκέπτες από όλα τα νησιά και την ηπειρωτική Ελλάδα
Τα πήλινα αγγεία που εντοπίστηκαν στο Δασκαλιό φαίνεται πως ταξίδευαν σε όλο το Αιγαίο μέχρι να φτάσουν σε εκείνο τον ιερό τόπο, στο «τρίγωνο της Κέρου». Οι έρευνες έδειξαν πως τα αντικείμενα ταξίδευαν τόσο από τα κοντινά νησιά Ιο, Νάξο, Αμοργό, αλλά και από πιο μακριά όπως από τη Μήλο, τη Σαντορίνη, τη Σίφνο, τα νησιά του Αργοσαρωνικού, αλλά και την ηπειρωτική Ελλάδα.

Το Δασκαλιό ανατρέπει τα δεδομένα
Εκτός από το ζήτημα των τελετουργιών που λάμβαναν χώρα εκεί, πολύ σημαντικά είναι και τα ευρήματα στο Δασκαλιό. Αντίθετα με την Κέρο στο Δασκαλιό ο οικισμός που είχε κατασκευαστεί περιελάμβανε μνημειώδη κτίρια. Ενδεικτική είναι η αναφορά του συνδιευθυντής της αρχαιολογικής έρευνας στην περιοχή του καθηγητή από το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ Μάικλ Μπόιντ. «Με τα ευρήματα που έχουμε στα χέρια μας αλλάζει η κατανόησή μας για τον πολιτισμό της πρώιμης Εποχής του Χαλκού. Πλέον καταλαβαίνουμε ότι οι άνθρωποι στο Δασκαλιο ήταν πολύ πιο οργανωμένοι και τεχνικά καταρτισμένοι από ό,τι προηγουμένως είχε θεωρηθεί. Εκεί είχε δημιουργηθεί ένας μοναδικός οικισμός, ο οποίος κατοικήθηκε πολύ πριν το παλάτι της Κνωσού και τα ανάκτορα των Μυκηναίων. Οι αρχιτεκτονικές ικανότητες που είχαν αναπτύξει στο Δασκαλιό μας δείχνουν ότι όλα αυτά υπήρχαν στην Ελλάδα πριν από την Κνωσό, άρα δεν έγιναν εκεί από το πουθενά, γιατί υπήρχαν χρόνια πριν στην Κέρο».

Συνεχίζοντας ο Μάικλ Μπόιντ πρόσθεσε πως στο νησί υπήρχε μία ιδιαίτερα εκλεπτυσμένη μεταλλουργική τεχνολογία και το εντυπωσιακό είναι πως η περιοχή δεν είχε πηγές μεταλλευμάτων, άρα άκμαζε και το εμπόριο. Ουσιαστικά το Δασκαλιό ήταν κορυφαία ναυτική επιχείρηση, το δίκτυο της οποίας ξεπερνούσε τα σύνορα των Κυκλαδων.

Μάλιστα το σενάριο για την έντονη εμπορική δραστηριότητα επιβεβαιώνει και η αναπληρώτρια καθηγήτρια από το Ινστιτούτο Κύπρου Εύη Μαργαρίτη, η οποία μελέτησε τα απομεινάρια από ελιές και σταφύλια που εντοπίστηκαν στην περιοχή και είχαν εισαχθεί όπως και τα μεταλλεύματα από άλλες περιοχές.

Μία θεωρία, αλλά και απάντηση στην ερώτηση «γιατί στο Δασκαλιό και την Κέρο όλα αυτά;» την έδωσε ο Κόλιν Ρένφριου υποστηρίζοντας πως προφανώς οι άνθρωποι που ήταν μέλη της κοινωνίας των Κυκλάδων, να το πιστοποιούν με κάποιο τρόπο. Ηθελαν να συναντιόνται κάθε ένα, δύο ή τέσσερα χρόνια. Σίγουρα υπήρχε ο θρησκευτικός χαρακτήρας, όπως εξάλλου και στους Ολυμπιακούς Αγώνες, έτσι και εκεί οι τελετουργίες ήταν αυτές που καθόριζαν το τι ακριβώς σημαίνει να είσαι μέλος της κοινωνίας των Κυκλάδων.

Η ψηφιακή τεχνολογία στην ανασκαφή -Το i-DIG «έσκισε» το χαρτί
Μπορεί οι κάτοικοι του Δασκαλιού να είχαν την τεχνογνωσία για τις κατασκευές στο νησί πριν από τόσες χιλιάδες, οι αρχαιολόγοι όμως που βρέθηκαν στο νησί είχαν την τελευταία εξέλιξη της τεχνολογίας για να εντοπίσουν όλα αυτά τα σημαντικότατα ευρήματα, αλλά και για να καταλήξουν σε χρήσιμα συμπεράσματα. Στην ανασκαφή της Κέρου το χαρτί για την καταγραφή των εξελίξεων της αρχαιολογικής ανασκαφής μπήκε στην άκρη, καθώς χρησιμοποιήθηκαν πρωτοποριακές μέθοδοι καταγραφής από τους αρχαιολόγους μέσω της εφαρμογής «i-DIG».

Στις ανασκαφές χρησιμοποιήθηκαν πρωτοποριακές μέθοδοι καταγραφής από τους αρχαιολόγους μέσω της εφαρμογής «i-DIG» / Φωτογραφία: Αλεξ Γρυμάνης
Η εφαρμογή αυτή τους έλυσε τα χέρια και τους χάρισε πολύτιμο χρόνο, αφού τα δεδομένα της ανασκαφής, «η χαρτούρα της ανασκαφής», όπως χαρακτηριστικά ανέφεραν οι αρχαιολόγοι, μπήκε στην άκρη. Πρόσθεσαν δε πως με την εφαρμογή «είχαμε τη δυνατότητα να καταγράφουμε ταυτόχρονα όσα γίνονταν στις έρευνες σε διαφορετικά σημεία». Ενδεικτικά είναι τα όσα είπε ο Μάικλ Μπόιντ «καταφέραμε να εκμεταλλευτούμε όλες τις εξελίξεις στις τεχνικές των ανασκαφών, αλλά τις τεχνολογίες που θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην έρευνα. Πολύ νωρίς αποφασίσαμε να κάνουμε «paper free excavation» (ανασκαφή χωρίς χαρτί) και το καταφέραμε».
Όλα τα στοιχεία από την ανασκαφή απλώς καταγράφονται από την εφαρμογή και αμέσως περνούν σε ένα tablet. Με τα στοιχεία και τα δεδομένα να συγκεντρώνονται σε ένα κεντρικό σημείο, όλοι οι εμπλεκόμενοι ερευνητές μπορούν να έχουν άμεση πρόσβαση σε αυτά σε πραγματικό χρόνο. Πρόκειται για μια από τις λίγες ανασκαφές που χρησιμοποίησαν αυτή την τεχνολογία και γι αυτό η χαρακτηρίστηκε «ψηφιακή ανασκαφή».

 Μεγάλο το ενδιαφέρον από τους επισκέπτες του νησιού για την έκθεση «Δες ΑΠΕΝΑΝΤΙ… έναν οικισμό στην Κέρο 4.500 χρόνια πριν» / Φωτογραφία: Αλεξ Γρυμάνης
Οπως τόνισε και η Εύη Μαργαρίτη από το Ινστιτούτο Κύπρου «το Δασκαλιό είναι το μοναδικό μέρος στην Ελλάδα, στο οποίο η αρχαιολογική ανασκαφή χρησιμοποίησε όλες τις σύγχρονες μεθόδους».

iefimerida.gr