Ο καθηγητής Λαογραφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Μανόλης Βαρβούνης, εξηγεί.
Τα πανηγύρια στην Ικαρία είναι τρόπος ζωής και χαράς
Οι ρίζες των πανηγυριών της Ικαρίας φτάνουν αιώνες πίσω, συνδεδεμένες με τα ξωκλήσια, τους αγίους προστάτες και την ανάγκη των ανθρώπων να συνευρεθούν
Μια φορά δεν φτάνει. Ούτε δύο. Στην Ικαρία, το πανηγύρι δεν είναι απλώς εκδήλωση, αλλά συνέχεια μιας βαθιάς φιλοσοφίας ζωής. Ένα μείγμα χαράς, κοινοτικής συνύπαρξης, κρασιού, μουσικής και ελευθερίας, που από τον Μάιο μέχρι τον Σεπτέμβρη ξετυλίγεται σχεδόν καθημερινά, κάνοντας το νησί έναν μοναδικό χάρτη πανηγυριών.
«Δεν είναι απλώς χορός. Είναι τρόπος να ζούμε μαζί», λέει η κυρία Μαρία, 72 ετών, από το Καραβόσταμο, που από μικρή δεν έχει χάσει ούτε ένα πανηγύρι. Όπως εξηγεί, δεν πρόκειται για μια γιορτή κατανάλωσης, αλλά για μια τελετή όπου ο ξένος γίνεται συγγενής και ο ντόπιος θυμάται τι σημαίνει κοινότητα.
Η παράδοση που δεν κλονίζεται
Οι ρίζες των πανηγυριών της Ικαρίας φτάνουν αιώνες πίσω, συνδεδεμένες με τα ξωκλήσια, τους αγίους προστάτες και την ανάγκη των ανθρώπων να συνευρεθούν. Κάθε χωριό έχει τον δικό του άγιο και το δικό του πανηγύρι. Οι κάτοικοι οργανώνονται σε επιτροπές, ετοιμάζουν φαγητά, στρώνουν τραπέζια, μαγειρεύουν το παραδοσιακό κοφτό (σιτάρι με κατσικάκι και ντομάτα), ενώ το κρασί –αγνό και ικαριώτικο– ρέει άφθονο.
Το πιο γνωστό ίσως είναι το πανηγύρι του Αγίου Παντελεήμονα στον Κάλαμο, που προσελκύει χιλιάδες ανθρώπους από κάθε γωνιά της Ελλάδας και του εξωτερικού. Ο χορός κρατά ως το ξημέρωμα και οι ντόπιοι, μαζί με τους επισκέπτες, σχηματίζουν τεράστιους κυκλικούς χορούς, όπου η λύρα και το βιολί σμίγουν με τα γέλια και τις φωνές.
Ο χορός ως πολιτική πράξη
Η Ικαρία δεν είναι ένα τυχαίο νησί. Στο DNA της κουβαλά αντίσταση, εξορία, αυτοοργάνωση και ένα βαθύ αίσθημα ελευθερίας. Το πανηγύρι είναι κι αυτό μια πράξη ελευθερίας. Δεν έχει πρωτόκολλο, δεν έχει εξέδρες επισήμων, δεν έχει VIP. Όλοι είναι ίσοι κάτω από τα πεύκα και τα αστέρια. Οι παππούδες ανοίγουν τον χορό, οι νέοι παίρνουν τη σκυτάλη, οι τουρίστες μαθαίνουν βήμα-βήμα να στέκονται δίπλα στους ντόπιους.
Ο 30χρονος Νίκος, που μεγάλωσε στην Αθήνα και αποφάσισε να μετακομίσει στο νησί, λέει: «Στην Ικαρία κατάλαβα τι σημαίνει “να ανήκεις” κάπου χωρίς να χρειάζεται να αποδείξεις τίποτα. Το πανηγύρι είναι η γλώσσα αυτής της αίσθησης».
Αντιστάθμισμα στη μοναξιά του σύγχρονου κόσμου
Μέσα σε μια εποχή αποξένωσης, τα ικαριώτικα πανηγύρια λειτουργούν ως μικρές ρωγμές στον χρόνο. «Είναι σαν να σταματάει το ρολόι», λέει ο Χρήστος, μουσικός που παίζει βιολί στα πανηγύρια εδώ και 25 χρόνια. «Μια βραδιά στο πανηγύρι ισοδυναμεί με μια χρονιά ψυχανάλυσης. Βλέπεις ανθρώπους να αγκαλιάζονται, να γελούν, να κλαίνε, να φεύγουν γεμάτοι».
Η έννοια του πανηγυριού ως χαράς που προσφέρεται χωρίς αντάλλαγμα, φέρει μέσα της κάτι βαθιά αντικαπιταλιστικό. Δεν αγοράζεις μια εμπειρία· τη μοιράζεσαι. Οι εθελοντές σερβίρουν φαγητό, οι γείτονες φιλοξενούν επισκέπτες, το κρασί δεν τιμολογείται με μεζούρες, και ο χορός δεν σταματά γιατί «πέρασε η ώρα».
Παράδοση και νεωτερικότητα
Τα τελευταία χρόνια, τα πανηγύρια της Ικαρίας γίνονται και θέμα κοινωνικού προβληματισμού. Πώς διατηρείς τον αυθεντικό χαρακτήρα όταν το νησί δέχεται μαζικά πλήθη; Πώς κρατάς την ισορροπία ανάμεσα στο ντόπιο και το τουριστικό;
Η κοινότητα δείχνει έτοιμη να δώσει τη δική της απάντηση. Πολλές επιτροπές έχουν καθιερώσει κανόνες: απαγορεύεται η είσοδος με τετράτροχα κοντά στον χώρο, ενισχύεται η χρήση ανακυκλώσιμων υλικών, ενώ ενθαρρύνονται οι επισκέπτες να συμμετέχουν όχι μόνο ως καταναλωτές, αλλά ως συνδημιουργοί της εμπειρίας.
Το πρώτο vegan/χορτοφαγικό πανηγύρι: παράδοση με πράσινο πρόσημο
Τον Αύγουστο του 2022, η Ικαρία έγινε τόπος ενός ξεχωριστού «first»: διοργάνωσε το πρώτο vegan πανηγύρι στο χωριό Σταύλος. Η πρωτοβουλία ανήκε στο φιλοζωικό σωματείο Αιθέρας και Γαία, με σεφ τον διεθνώς αναγνωρισμένο – κι από τους πρώτους vegan στην Ελλάδα – Νίκο Γαϊτάνο. Το πανηγύρι περιλάμβανε:
Vegan πιάτα: φυτικά λουκάνικα, μπιφτέκια, νάγκετς, πένες με κιμά σόγιας, «τονοσαλάτα» με ρεβίθια, σουφικό (φυτική εκδοχή του ικαριώτικου), φρικασέ λαχανικών.
Παράδοση στο… πιάτο: παρά τη φυτική φιλοσοφία, το κρασί ήταν ικαριώτικο, η μουσική – με κλαρίνα και βιολιά – συνέχισε να γεμίζει πλατείες και τα βήματα των χορών κράτησαν ως το πρωί.
Κοινωνική διάσταση: όσα έσοδα συγκεντρώθηκαν διατέθηκαν για την περίθαλψη ζώων υπό την ευθύνη του σωματείου.
Το γεγονός σχολιάστηκε ως τομή στην παράδοση: πολλοί από τους ντόπιους το αγκάλιασαν ως «πράσινο βήμα» απέναντι στις έντονες κτηνοτροφικές επιπτώσεις στο νησί, ενώ κάποιοι θεώρησαν ότι αλλοιώνει τα έθιμα.
Τον Αύγουστο 2023 πραγματοποιήθηκε το 2ο vegan πανηγύρι, αυτή τη φορά κοντά στον Άγιο Αλέξανδρο στους Κουνιάδους, ανήμερα πανσελήνου (1η Αυγούστου).
Μια αγκαλιά χωρίς σύνορα
Αυτό που εν τέλει κάνει τα πανηγύρια της Ικαρίας μοναδικά είναι η ανοιχτότητα. Όπως λέει ο γεροντότερος χορευτής στον Χριστό Ραχών: «Όποιος έρχεται στο πανηγύρι, δεν είναι τουρίστας. Είναι καλεσμένος». Και αυτό δεν είναι σχήμα λόγου. Είναι μια στάση απέναντι στη ζωή, στη φιλοξενία, στην κοινότητα.
Γιατί στην Ικαρία, ο χρόνος κυλά αλλιώς. Και ο χορός, ο συλλογικός, ο κυκλικός, ο αργός και ασταμάτητος, δεν είναι διασκέδαση. Είναι μνήμη, είναι λύτρωση, είναι τρόπος να υπάρχεις. Και να ανήκεις.
Μέλος του μητρώου
