Στέκει περίλαμπρος εδώ και 17 περίπου αιώνες, είναι ο μεγαλύτερος παλαιοχριστιανικός ναός στην Ελλάδα και ένα από τα σπουδαιότερα ορθόδοξα προσκυνήματα στον κόσμο. Το ιερό αυτό στολίδι, είναι επίσης ο αρχαιότερος σωζόμενος ορθόδοξος ναός αφιερωμένος στη Θεοτόκο στην οικουμένη.
Τη θαύμασαν Ευρωπαίοι περιηγητές όπως ο Τουρνεφόρ που τον 17ο αιώνα έγραψε γι΄αυτήν: «Η πιο μεγάλη και πιο όμορφη εκκλησία του Αρχιπελάγους» αλλά και Έλληνες αρχαιολόγοι όπως ο Γ. Λαμπάκης που τον 19ο αιώνα την ονόμασε «Ιερά Μητρόπολη πασών των εκκλησιών της χριστιανικής Ελλάδας». Ως ιδιαίτερης σημασίας μνημείο, προσέλκυσε το ενδιαφέρον διεθνών επιστημόνων που το μελέτησαν και το έκαναν γνωστό μέσα από τις εργασίες τους.
Αυτοκρατορικό έργο ο ναός – τάμα που «συναγωνίζεται» σε ομορφιά την Αγιά Σοφιά
Προφορικές αφηγήσεις που έμειναν ζωντανές στο διάβα των αιώνων, αφηγούνται την αρχαία και βασιλική καταγωγή της λαμπρής αυτής εκκλησίας που οφείλει την ονομασία της Εκατονταπυλιανή στην παράδοση ότι στο ναό υπάρχουν 99 πύλες και μια ακόμα μυστική που θα φανερωθεί με το άνοιγμα αντίστοιχης μυστικής πόρτας στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης. Λέγεται επίσης και Καταπολιανή. Εικάζεται ότι η ονομασία αυτή προέκυψε λόγω της παραφθοράς του «κατά την πόλιν» καθώς υποστηρίζεται ότι κτίστηκε έξω από τα τείχη της αρχαίας πόλης. Οι δύο ονομασίες του ναού χρησιμοποιούνται παράλληλα από τον 16ο αιώνα.
Θρυλείται ότι η ίδρυση του ναού τον 4ο αιώνα, οφείλεται σε τάμα της Αγ. Ελένης όταν στο ταξίδι της το 396 μ.Χ. προς τους Αγίους Τόπους σε αναζήτηση του Τιμίου Σταυρού, κατέφυγε λόγω θαλασσοταραχής στην Πάρο. Εκεί, στο χώρο που βρίσκεται σήμερα η Εκατονταπυλιανή και τότε βρισκόταν μια μικρή εκκλησία αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, προσευχήθηκε και έκανε τάμα να κτίσει μια μεγαλοπρεπή εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία. Ο γιός της αυτοκράτορας Μεγάλος Κωνσταντίνος εκπληρώνοντας την μητρική επιθυμία, έκτισε μια σταυροειδή ξυλόστεγη βασιλική και τον 6ο μ.Χ. αιώνα, ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός την αναδιαμόρφωσε σε τρουλαία βασιλική, ένα μνημειώδες και αντιπροσωπευτικό κτίσμα της εποχής του.
Σύμφωνα με την παράδοση, ο μεγαλειώδης ναός χτίστηκε από τον Ιγνάτιο, μαθητή του πρωτομάστορα της Αγιάς Σοφιάς που ξεπέρασε το δάσκαλό του κάνοντας την Εκατονταπυλιανή καλλιτεχνικά ομορφότερη.
Η τεράστια ακτινοβολία της περίλαμπρης Εκατονταπυλιανής στο χώρο του Αρχιπελάγους, τροφοδότησε λαϊκούς θρύλους που γεννήθηκαν κατά τους πρώτους Χριστιανικούς αιώνες. Θρύλοι, οι οποίοι εμπεριέχουν ωστόσο ιστορική αλήθεια όπως έχει ήδη επιβεβαιωθεί από τα κατά καιρούς αρχαιολογικά ευρήματα των ανασκαφών στην Εκατονταπυλιανή.
Μοναδικό χριστιανικό μνημείο και σπουδαίο προσκύνημα
Η Εκατονταπυλιανή της Πάρου είναι ένα επιβλητικό εκκλησιαστικό συγκρότημα που αποτελείται από σύμπλεγμα ναών με αρχαιοπρεπή, παλαιοχριστιανικά, βυζαντινά και μεταβυζαντινά στοιχεία σπουδαίας ιστορικής και καλλιτεχνικής αξίας.
Η μοναστηριακή μορφή του συγκροτήματος, καθορίζεται από τις δύο επάλληλες σειρές κελιών που βρίσκονται στη μεγάλη αυλή της. Ο περίβολος χρονολογείται από την περίοδο της Ενετοκρατίας και τα κελιά ολοκληρώθηκαν τον 17ο αιώνα.
Σύμφωνα με έγκριτους επιστήμονες, αποτελεί ένα από τα σπανιότερα και πολυπλοκότερα μνημεία εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής. Πέρασε ανά τους αιώνες από διάφορες οικοδομικές φάσεις οι οποίες περιλάμβαναν επισκευές, μεταβολές και προσθήκες. Η σημερινή εικόνα της οφείλεται στις εργασίες αναστήλωσης και αναπαλαίωσης που πραγματοποιήθηκαν την περίοδο 1959 – 1964 υπό την επίβλεψη του ακαδημαϊκού Αναστάσιου Ορλάνδου και αποκάλυψαν την μοναδική ιστορική αξία του μνημείου.
Απαρτίζεται από τον κυρίως ναό αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου και τα εσωτερικά παρεκκλήσια των Αγ. Αναργύρων - το παλαιότερο όπου κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο φυλάσσονταν το Ευαγγέλιο, τα Ιερά Σκεύη, τα λειτουργικά βιβλία και οι προσφορές των πιστών - του Αγ. Φιλίππου και της Οσίας Θεοκτίστης εντός του οποίου βρίσκεται και το μνήμα της. Εξωτερικά του κυρίως ναού βρίσκεται η βασιλική του Αγ. Νικολάου, ο ναός της Αγ. Θεοδοσίας, το παρεκκλήσι του Αγ. Δημητρίου και το Βαπτιστήριο.
Επιβλητική είναι η διώροφη πρόσοψη του κυρίως ναού όπου δεσπόζει τρίλοβη πύλη η οποία μας εισάγει σε νάρθηκα. Ο χώρος χρησιμοποιήθηκε για την ταφή επιφανών προσώπων του νησιού κατά τον 17ο – 19ο αιώνα. Εντυπωσιακότατο είναι το μέγεθος του κυρίως ναού ο οποίος με την αρχαιοπρεπή του λιτή του ενότητα μαγεύει τον προσκυνητή. Κιονοστοιχίες και πεσσοστοιχίες ακολουθούν το σχέδιο του σταυρού που σχηματίζεται με τους τέσσερις θόλους στο μέσον και σταυροθόλια στα πλάγια. Σε δύο σφαιρικά τρίγωνα του θόλου υπάρχουν παραστάσεις εξαπτέρυγων Σεραφείμ όπως και στο ναό της Αγ. Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη.
Τοιχογραφικά διακοσμητικά στοιχεία υπάρχουν στις ανώτερες ζώνες του βόρειου και νότιου τοίχου της ανατολικής κεραίας του σταυρού που ανάγονται στον 16ο αιώνα. Στον δεξιό πεσσό που στηρίζει τον τρούλο, βρίσκεται επιχρυσωμένος ξυλόγλυπτος δεσποτικός θρόνος του 18ου αιώνα.
Ο άμβωνας του ναού (17ος αιώνας) στηρίζεται σε δύο μαρμάρινους κίονες. Το τέμπλο είναι φιλοτεχνημένο από παριανό μάρμαρο, έχει τέσσερις κίονες με διάκοσμο. Ανάμεσα στους κίονες, τα τρία θωράκια φέρουν γλυπτούς σταυρούς. Στο ιερό βήμα, η αγία τράπεζα αποτελείται από μεγάλη πλάκα από μάρμαρο στηριγμένη σε τμήματα κιόνων. Η αγία τράπεζα σκεπάζεται από το σπάνιας καλλιτεχνικής αξίας κιβώριο ο τύπος του οποίου είναι μοναδικός σε ολόκληρο το χριστιανικό κόσμο της παλαιοχριστιανικής περιόδου.
Στο χώρο δεσπόζει επίσης το μαρμάρινο, μεγαλοπρεπές σύνθρονο. Οι τρεις θρόνοι στην κορυφή, είναι μαρμάρινοι και φέρουν γλυπτό διάκοσμο.
Τεράστιας ιστορικής και καλλιτεχνικής αξίας είναι και το αρχαίο Βαπτιστήριο που η ύπαρξή του χρονολογείται από τον 4ο μ.Χ. αιώνα. Θεωρείται μάλιστα το καλύτερα διατηρημένο Βαπτιστήριο ολόκληρης της Ορθόδοξης Ανατολής. Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική με τρούλο και νάρθηκα. Στο χώρο του Ιερού Βήματος που κατά τους βυζαντινούς χρόνους λεγόταν Φωτιστήριον βρίσκεται μαρμάρινη κολυμβήθρα σε σχήμα σταυρού η οποία στις πλευρικές επιφάνειές της φέρει ανάγλυφους σταυρούς και μονογράμματα.
Στο Βαπτιστήριο της Εκατονταπυλιανής, υπάρχουν τμήματα μωσαϊκού αλλά και κάποια στοιχεία σωζόμενης τοιχογραφίας από τον 11ο – 12ο αιώνα η οποία θεωρείται η παλαιότερη στην Πάρο.
Τέλος, τόσο η εικόνα της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής όσο και η εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου αποτελούν αφιερώματα του παριανού πρίγκιπα της Βλαχίας Νικολάου Μαυρογένη που υπήρξε μέγας δωρητής του νησιού και της εκκλησίας κατά τον 18ο αιώνα.
Το Βυζαντινό Μουσείο της Εκατονταπυλιανής
Βρίσκεται στο συγκρότημα των κελιών σε ισόγειο χώρο. Εκεί εκτίθενται εικόνες από ναούς και μοναστήρια της Πάρου και άλλων περιοχών εντός και εκτός Ελλάδας. Επίσης, εικόνες παριανών αγιογράφων του 17ου αιώνα αλλά και της περίφημης Κρητικής Σχολής, έργα του 15ου και 16ου αιώνα.
Εκτίθεται επίσης βημόθυρο του 15ου αιώνα που φέρει την εικόνα του Ευαγγελισμού και αγίων αλλά και ο εξαιρετικά καλλιτεχνημένος ξυλόγλυπτος μεταβυζαντινής περιόδου Επιτάφιος της Εκατονταπυλιανής. Στη συλλογή υπάρχουν επίσης αργυρά και χρυσά εκκλησιαστικά κειμήλια και χρυσοκέντητα άμφια.
Πανηγυρίζει το Δεκαπενταύγουστο
Κάθε χρόνο στις 15 Αυγούστου, στην εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου που λέγεται και Πάσχα του καλοκαιριού, ο Ιερός Ναός της Παναγίας Εκατονταπυλιανής γιορτάζει. Στην πιο συγκινητική, λαμπρή και ευλαβή Θεομητορική γιορτή, πλήθος πιστών από το νησί και από ολόκληρη την Ελλάδα συρρέει στην Παναγιά της Πάρου για να βιώσει τη βαθιά κατάνυξη και να λάβει την ευλογία Της.
Την παραμονή της εορτής, τελείται πανηγυρικός εσπερινός και κατά τη διάρκεια της Ακολουθίας της Λιτής γίνεται στον περίβολο του ναού η περιφορά του Επιταφίου της Παναγίας. Ανήμερα, στις 15 Αυγούστου, τελείται Αρχιερατικό συλλείτουργο και λιτάνευση της θαυματουργής εικόνας της Παναγίας Εκατονταπυλιανής στην Παροικία.
Για τους παριανούς, του λάτρεις της θρησκευτικής παράδοσης και τους χιλιάδες επισκέπτες της Πάρου το Δεκαπενταύγουστο, η Παναγία η Εκατονταπυλιανή, συμβολίζει το αντάμωμα με μνήμες μιας παράδοσης που εδώ και 1.700 χρόνια υμνεί και δοξάζει την Υπεράγια Μητέρα, την Παναγία μας.
Μέλος του μητρώου
