Όραμά τους ήταν να δημιουργήσουν έναν πολιτιστικό πόλο που θα έδειχνε στους επισκέπτες και στους κατοίκους την ιστορική και λαϊκή κληρονομιά του τόπου. Κάθε χρόνο, το προτελευταίο Σαββατοκύριακο του Αυγούστου, ανοίγουν για το κοινό παραδοσιακές κατοικίες και κτίσματα που μένουν κλειστά όλο τον χρόνο, όπως το παρεκκλήσι του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου και ο μοναδικός ανακαινισμένος ανεμόμυλος. Επίσης, οργανώνεται μια έκθεση σύγχρονης τέχνης, ανάλογα με τη θεματική του φεστιβάλ.
Το ψηφιδωτό «Δελφίνι με άγκυρα» στο εργαστήριο της Ειρήνης Συριανού στη Μύκονο είναι εμπνευσμένο από την Οικία Τριαίνης στη Δήλο. (Φωτογραφία: Σπύρος Παλούκης)
Παράλληλα, σε πλατώματα, αυλές και σημεία εκτός του παραδοσιακού οικισμού, πραγματοποιούνται διάφορες δράσεις που ενισχύουν τη βιωματική εμπειρία των συμμετεχόντων. Φέρ’ ειπείν, το 2019 πραγματοποιήθηκε ξενάγηση από σπηλαιολόγο στο σπήλαιο του Αγίου Γεωργίου. Το πρόγραμμα συμπληρώνεται από συναυλίες, παραστάσεις χορού, αφηγήσεις βιβλίων, εργαστήρια για παιδιά και ενήλικες, και καταλήγει συνήθως σε ένα μεγάλο νησιώτικο γλέντι. «Ερευνούμε την παραδοσιακή αρχιτεκτονική και τη διαχείριση των πόρων, ενδιαφερόμαστε να προβάλουμε το πώς οι πρόγονοί μας διαχειρίζονταν με σεβασμό τον τόπο και το περιβάλλον. Ουσιαστικά, το φεστιβάλ για εμάς αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο για να σκεφτούμε το μέλλον», περιγράφει η Κατερίνα Αλιπράντη, συνιδρύτρια και ένα από τα 30 εθελοντικά μέλη του στενού πυρήνα της ομάδας.
Ο Μάρκος Παλαμάρης, ιδρυτής του Soul of Tinos, ψήνει καφέ μετά το πέρας της λαογραφικής περιήγησης στο χωριό Κουμάρος της Τήνου. (Φωτογραφία: Έβελυν Φωσκόλου)
Πράγματι, οι Κυκλάδες έχουν ανάγκη περισσότερο από ποτέ όχι μόνο να στοχαστούν το μέλλον τους αλλά και να το προστατεύσουν, με τον υπερτουρισμό και την υπερδόμηση να έχουν ήδη αλλοιώσει τη φυσιογνωμία αρκετών περιοχών. Ταυτόχρονα, η έλλειψη κρίσιμων υποδομών αφενός δυσχεραίνει την καθημερινότητα των ντόπιων, αφετέρου παράγει ένα τουριστικό προϊόν που στην πραγματικότητα απαξιώνει την ταυτότητα του τόπου. Στον αντίποδα, πολίτες είτε κατά μόνας είτε σε ομάδες υλοποιούν δράσεις που ανθίστανται στην τουριστική επέλαση. Άνθρωποι διαφορετικών καταβολών και ενδιαφερόντων, με συνδετικό κρίκο την ανόθευτη αγάπη για τα νησιά, δείχνουν ένα βιώσιμο μονοπάτι, που συνδυάζει τον σεβασμό στη φύση και στη διατήρηση της κυκλαδίτικης κουλτούρας με μια ήπια τουριστική ανάπτυξη. Εμπνέονται από τον τόπο και εμπνέουν κι άλλους να τους ακολουθήσουν.
Πέρα από την πεπατημένη
Ένας εξ αυτών είναι ο 38χρονος εκπαιδευτικός Μάρκος Παλαμάρης. Μεγαλωμένος στην Αθήνα, με καταγωγή από την Ποταμιά και τη Στενή Τήνου, μετακόμισε στο νησί το 2022. Στο Soul of Tinos διοργανώνει εναλλακτικές λαογραφικές περιηγήσεις, στοχεύοντας να αναδείξει την ταυτότητα της πατρίδας του, συμβάλλοντας έτσι στην προστασία της κουλτούρας της. Όλο τον χρόνο, μαζί με τον συνεργάτη του Πέτρο Λειβαδάρη, περιηγούνται με τους φιλοξενούμενους σε αγροτικούς δρόμους και σε οικισμούς, τους συστήνουν τα έθιμα του νησιού και τους μυούν στην τοπική λαογραφία. Για παράδειγμα, στη Λυχναφτιά, που σημαίνει μαρμαριά, τους εξηγούν πώς οι παλιότεροι έφτιαχναν ασβέστη από το κακής ποιότητας μάρμαρο της περιοχής.
Η ιστοσελίδα kea.plus φιλοδοξεί να συστήσει στον επισκέπτη την Τζια των μονοπατιών, του πολιτισμού και των ωραίων ανθρώπων. (Φωτογραφία: Περικλής Μεράκος)
Πριν από τη διαδρομή, ο Μάρκος ετοιμάζει για τους συμμετέχοντες κολατσιό της τηνιακής υπαίθρου. Φουρνίζει δικό του ψωμί ολικής άλεσης, προσθέτει ντόπιο τυρί και λούντζα, ελαιόλαδο, ρίγανη, ντομάτα από τον κήπο του και το συνοδεύει με ρακί παραγωγής του. Αντίστοιχη προσπάθεια για να φωτίσει τις αθέατες πλευρές της Κέας κάνει και ο Νίκος Λεβαντής. Μέσω της ιστοσελίδας kea.plus, που δημιούργησε μαζί με τον συνέταιρό του, Δημήτρη Λαγκώνη, προβάλλει το έξτρα (εξ ου και το plus) της αυθεντικής Τζιας, ελπίζοντας ότι η ιδέα τους θα λειτουργήσει στην πράξη ως μοχλός υγιούς ανάπτυξης. «Προτείνουμε ντόπιους παραγωγούς, καλλιτέχνες και εμπειρίες έξω από τις κλασικές επιλογές, για παράδειγμα το ηλιοβασίλεμα από το βυζαντινό εκκλησάκι της Αγίας Άννας», λέει.
Η λαϊκή αρχιτεκτονική
Άλλο ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι ο Δημήτρης Λαγκώνης ασχολείται με την αναπαλαίωση των καθοικιών, των μικρών, αυτόνομων αγροτικών κατοικιών που είναι διάσπαρτες σε όλο το νησί. Η διατήρηση του παραδοσιακού αρχιτεκτονικού τοπίου, το οποίο θα περιέχεται στην ιστοσελίδα, αποτελεί στοίχημα ζωτικής σημασίας. Η βίαιη αλλοίωση της κυκλαδίτικης ομορφιάς, εκτός από ζήτημα αισθητικής, είναι και σοβαρή απειλή για τη νησιώτικη φιλοσοφία της λιτότητας και της βιωσιμότητας, πράγμα που δεν αφορά μόνο τις κατοικίες αλλά ολόκληρους τους οικισμούς. Στη Θηρασιά, το περιοδεύον εργαστήρι για τις παραδοσιακές τεχνικές δόμησης «Το Μπουλούκι» αποκατέστησε πριν από λίγα χρόνια ένα καλντερίμι και δύο υπόσκαφες στέρνες στον οικισμό της Αγριλιάς.
Συγκεκριμένα, το έργο με την ονομασία «Κάτω από το τοπίο» ξεκίνησε το 2020 και χωρίστηκε σε δύο φάσεις, την ερευνητική και την κατασκευαστική-εκπαιδευτική, για να καταλήξει σε ένα διεθνές συμπόσιο το 2022. «Μας κέντρισε το ενδιαφέρον η θηραϊκή γη, γιατί είναι ένα μοναδικό οικοδομικό υλικό με εντυπωσιακή ιστορία. Η ποζολάνη ήταν βασικό συστατικό του ρωμαϊκού σκυροδέματος, ενώ μέχρι τη δεκαετία του 1970 γινόταν η βιομηχανική εξόρυξή του στη Σαντορίνη», σημειώνει ο Παναγιώτης Κωστούλας, συν-ιδρυτής του εργαστηρίου, και προσθέτει: «Το φέρνουμε πάλι στο προσκήνιο γιατί αποτελεί στοιχείο της τοπικής ταυτότητας. Σήμερα, ο ελληνικός οικοδομικός χρυσός, του οποίου η εξόρυξη απαγορεύτηκε λόγω της αλλοίωσης του τοπίου, πετιέται σε κάθε εκσκαφή, ενώ θα μπορούσε να χρησιμοποιείται ως υλικό ανακύκλωσης. Γι’ αυτό, φτιάξαμε ένα εγχειρίδιο καλών πρακτικών χρήσης της θηραϊκής γης σε συνεργασία με το ΕΜΠ, αναλύοντας τα οφέλη της».
Το έργο τους δημιούργησε πολλαπλασιαστικά οφέλη. Κατ’ αρχάς, στην αποκατάσταση του καλντεριμιού είχε οργανωθεί ένα βιωματικό εργαστήριο δύο εβδομάδων, όπου 25 άτομα από την Ελλάδα και το εξωτερικό δούλευαν τα πρωινά μαζί με το συνεργείο. Δεύτερον, το ανακατασκευασμένο καλντερίμι υπενθυμίζει διαρκώς πως ο υπόσκαφος οικισμός είχε αναπτυχθεί αρμονικά στο φυσικό περιβάλλον. Το λιθόστρωτο μονοπάτι, που οδηγεί στην Παναγία των Εισοδίων, όταν έβρεχε κατέβαζε νερό, το οποίο διοχετευόταν στις φιαλόσχημες στέρνες που βρίσκονται εκατέρωθεν. Τρίτον, αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση, αφού δείχνει έμπρακτα πώς η λαϊκή αρχιτεκτονική γίνεται η πυξίδα για ένα συνολικά βιώσιμο τοπίο, όπου τα αμπέλια δεν θα ασφυκτιούν ανάμεσα στα τσιμέντα. Δεν είναι τυχαίο που το συγκεκριμένο πρότζεκτ βραβεύτηκε στα φετινά βραβεία πολιτιστικής κληρονομιάς «Europa Nostra».
Γεωμετρικές φόρμες από ναξιώτικο μάρμαρο στο εργαστήριο του Ingbert Brunk στον Αζαλά της Νάξου. (Φωτογραφία: Δημήτρης Τοσίδης)
Έμπνευση από τα ντόπια υλικά αντλούν και δύο καλλιτέχνες που ζουν στις Κυκλάδες, η Μυκονιάτισσα Ειρήνη Συριανού και ο Γερμανός Ingbert Brunk, που από το 1997 έχει μετακομίσει μόνιμα στη Νάξο. Η πρώτη, γοητευμένη από τα περίπου 350 ψηφιδωτά της Δήλου, όπου είχε δουλέψει για μία δεκαετία ως φύλακας αρχαιοτήτων, τον χειμώνα παραδίδει μαθήματα στο εικαστικό εργαστήριο του Δήμου, ενώ το καλοκαίρι διδάσκει στον κήπο του σινεμά Μαντώ την τέχνη του ψηφιδωτού στους επισκέπτες. Επίσης, από το 2005 έως το 2012 συμμετείχε στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Άγονη Γραμμή Γόνιμη», κάνοντας μαθήματα στην Ηρακλειά, στη Θηρασιά, κ.ά. Περνάει τον περισσότερο χρόνο της στο εργαστήριο-εκθετήριο που διατηρεί στη Χώρα από το 2001. Εκεί, κόβοντας τις ψηφίδες με φυσικό τρόπο, δηλαδή με αμόνι και σφυρί, φτιάχνει έργα που τα εξάγει μέχρι και στο Τέξας.
Ο φυσιοθεραπευτής Βαγγέλης Βασσάλος συλλέγει τα αυτοφή της Αμοργού με τέτοιο τρόπο ώστε να ενισχύει τη βλάστησή τους. (Φωτογραφία: Γιώργος Δέτσης)
Από την άλλη, ο Ingbert στο εργαστήριό του στον Αζαλά, στην ανατολική πλευρά της Νάξου, αξιοποιεί τα κομμάτια που ουσιαστικά πετούν τα μαρμαράδικα. «Όταν πρωτοήρθα, το 1984, υπήρχαν ολόκληρες περιοχές γυμνές δίχως ένα σπίτι. Η Αγία Άννα είχε μόλις 4-5 κατοικίες», θυμάται. Το υλικό που επεξεργάζεται ονομάζεται «χοντρόματο» και πρόκειται για ένα πολύ καθαρό και διαφανές μάρμαρο. Τον ρωτάω γιατί έχει επιλέξει αυτού του είδους την ανακύκλωση. «Αρχικά, πήγα από ανάγκη γιατί δεν είχα τόσα χρήματα για να αγοράζω υλικά. Αργότερα, ένιωσα απελευθερωμένος να δουλεύω με τα υπολείμματα. Με εμπνέει η καθαρότητα αυτού του μαρμάρου, προσπαθώ να βγάλω προς τα έξω τη ζωή που κρύβεται σε κάθε κομμάτι».
Βότανα, σινεμά και βιβλίο
Αν η λαϊκή αρχιτεκτονική, με τις παραδοσιακές μεθόδους κατασκευής και τα ντόπια υλικά, αποτελεί συστατικό στοιχείο του κυκλαδίτικου σκηνικού, ένα δεύτερο σίγουρα είναι το φυσικό τοπίο. Και όλες οι προσπάθειες ανάδειξής του αυτόματα υψώνουν ένα δίχτυ προστασίας στην κυκλαδίτικη βιοποικιλότητα. Ο Βαγγέλης Βασσάλος, φυσιοθεραπευτής με ειδίκευση στη φυτολογία, αξιοποιεί για πάνω από τρεις δεκαετίες τα περίπου 900 βότανα της γενέτειράς του, της Αμοργού, για να προσφέρει ολιστικές θεραπείες μαζί με τη ρεφλεξολόγο γυναίκα του, Ελένη Τανούλη. Στη Λαγκάδα διατηρούν ένα αποστακτήριο, όπου επεξεργάζονται τα αρωματικά φυτά και βότανα, ένα εργαστήριο, όπου διαθέτουν τα αρωματικά-θεραπευτικά προϊόντα τους και παρουσιάζουν στους επισκέπτες τη χλωρίδα του νησιού, και έναν ειδικό χώρο για τις θεραπείες.
Από το 2014, η εθελοντική ομάδα «Κιμωλίστες» προβάλλει δωρεάν ταινίες στην Κίμωλο και σε γειτονικά νησιά. (Φωτογραφία: Νίκος Μπούτσικος / Nidibou photography
«Συλλέγουμε τα αυτοφυή με τέτοιο τρόπο, ώστε να ενδυναμώνουμε τους πληθυσμούς τους ‒ η Αμοργός είναι ένας μικρός βοτανικός παράδεισος. Υπάρχουν ολόκληρες πλαγιές καλυμμένες με φασκόμηλο, ρίγανη, θυμάρι, θρούμπι και βαλσαμόχορτο, ενώ το σήμα κατατεθέν είναι το ελίχρυσον το αμοργινόν, το οποίο φύεται αποκλειστικά στη νότια πλευρά, στους απότομους βράχους της Παναγίας της Χοζοβιώτισσας», περιγράφει.
Μερικές δεκάδες ναυτικά μίλια δυτικότερα, στην Κίμωλο, η εθελοντική ομάδα «Κιμωλίστες» προβάλλει δωρεάν κάθε καλοκαίρι από το 2014 ταινίες στο Cine Καλησπερίτης. Εκτός από τη σταθερή του θέση στο Κάστρο, το σινεμά μεταφέρεται και στις παραλίες του νησιού μπροστά στη θάλασσα, καθώς επίσης στη γειτονική Πολύαιγο και στη Μήλο. Η συγκεκριμένη ομάδα, που ιδρύθηκε το 2011, καθαρίζει επίσης παραλίες, ασβεστώνει και κλαδεύει. «Επικεντρωνόμαστε στις βορινές ακτές, που είναι προσβάσιμες κυρίως διά θαλάσσης. Πέρυσι συλλέξαμε 500 κιλά απορριμμάτων», λέει ο Φώτης Μαρινάκης, εκ των ιδρυτών. Στις δράσεις τους συμπεριλαμβάνονται και οι υπαίθριες δανειστικές βιβλιοθήκες, τοποθετημένες σε πρωτότυπες προθήκες σε διάφορα σημεία του νησιού, όπως στην πλατεία της Σωτήρας.
Το πρότζεκτ «Βεγγέρα» των εικαστικών Μυρσίνης Αρτακιανού και Θεοδώρας Κανέλλη παρουσιάστηκε στο φεστιβάλ «Διαδρομές στη Μάρπησσα» το 2023. (Φωτογραφία: Αντώνης Κατρακάζης)
Ένα πολύ ωραίο πρότζεκτ για το βιβλίο στήθηκε φέτος και στην Ανάφη, σε ένα βαρκόσπιτο του 1920 στο λιμάνι, όπου λειτουργεί το βιβλιοπωλείο Arsenale. Βασισμένο στην ιδέα του εμπορίου στο Αιγαίο, συνεργάζεται με βιβλιοπωλεία από όλο τον κόσμο και φιλοξενεί στα ράφια του εκδόσεις με έμφαση σε θαλασσινές θεματικές. Αρχικά θα είναι ανοιχτό μόνο το καλοκαίρι, όμως στα σχέδια είναι τον χειμώνα να χρησιμοποιείται ως χώρος έμπνευσης για ανθρώπους που θέλουν να γράψουν.
Ευτυχώς που υπάρχουν όλες αυτές οι πρωτοβουλίες, οι οποίες μας θυμίζουν ότι το νησιωτικό σύμπλεγμα στο κέντρο του Αιγαίου είναι η γενέτειρα της θεάς Αρτέμιδας και του αδελφού της Απόλλωνα. Δηλαδή, της άγριας φύσης και του φωτός. Και, ως γνωστόν, το φως θεραπεύει.
πηγή: kathimerini.gr
Μέλος του μητρώου
